28.03.2014

Kesab’ın coğrafi konumu ve tarihi 20. yüzyıldan önce

Ermeniler’in yaşadığı Kesab bölgesi (merkezi Kesab kasabası) Suriye’nin kuzeybatısında bulunan Halep ilinde bulunmaktadır, Akdeniz kıyılarından 3 km uzaklıkta, Alexandria, Antiok ve Latakya şehirlerine yakın.

Kilikya’da ve Asorik kıyı bölgelerinde Ermeniler’in varlığı Büyük Tigran zamanlarından kanıtlanmış. Antakya bölgesindeki Ermeni, Yunan ve Süryani köyleri, Mısır Memlûkleri istilaları ve Memlûk Sultanlığı birinci döneminde (13-14. yy.) gerçekleştirilen katlimlamlar ve şiddetler sonucunda büyük ölçüde zarar gördü. Ermeniler zulüm ve katliamdan kaçmak amacıyla Kesab dağlarında yerleştiler. Kesab’da Ermeniler’in varlığı 16. yüzyıldan kanıtlandı, ama cemiyeti nihayet 18. yüzyılda oluşturulur. Osmanlı döneminde Kesab Halep vilayetinde yer alıp, Küçük Asya, Kilikya ve Kuzey Mezopotamya'yı birbirine bağlayan transit ticaret merkezi haline geldi.

20. yüzyıl başlarında Kesab’da yaklaşık 8000 Ermeni vardı. Kesab dışında bölgenin 13 köyünden 9’u da (Galaduran, Duzağac, Eski Fırın, Esküryan (İç Köy), İkiz Oluk, Çakalcık, Çınar, Bağcağaz, Körküne) Ermeni köyüydü. Kesab bölgesinde kendi okullarıyla 8 Ermeni kilisesi var. Nüfusu tarım, ipekböcekçiliği, arıcılık ve el sanatları ile uğraşmaktadır.

Kesab 1909 Kilikya katliamları zamanında

1909 yılı katliamları sırasında Kesab Ermenileri Kilikya Ermenileri’nin kaderini paylaştılar. Nisan ayında yaklaşık 30 bin Türk silahlı birim Kesab’ı istila etti. Yerlilerin sert direnişine rağmen Türkler Kesab banliyölerinin birini yakmayı başardılar. Ermeniler Galaduran dağlarında ve sahilinde sığındılar. Kesab’ı yakmak ve soymaktan sonra Türkler Galaduran’a doğru yöneldiler ve yukarı mahallesindeki evleri yaktılar. Ermeniler Galaduran sahilinden Türk Bedrusiye köyüne sonra ise Basit körfezine geçtiler buradan da Fransız “Nijer” teknesiyle Latakya’ya gittiler.

1909 yılı katliamlarından hayatta kalan Ermeniler Kesab’a döndüler ve kendi evlerini yeniden inşaa ettiler. Yağma sonrası Ermeni ve yabancı yardım kuruluşları zarar gören Kesab köylerine yardım elini uzattılar. Kilikya Katolikosu II Sahak Khabayan da Kesab’ı ziyaret etti.

Kısa bir sürede Kesab’da yetimhane, dul kadınlar birliği ve çocuk imalathanesi açıldı. Ekonomiyi canlandırmak için tedbirler alındı, özellikle geniş ölçekli inşaat başladı. Kiliseler, okullar ve kültür merkezleri Kesab ve yakın bölgelerde yeniden inşaa edildi. Çoğu şimdiye kadar durmaktadır.

Ermeni Soykırımı yıllarında Kesab Ermenileri

Kesab Ermenileri Soykırım yıllarında zorla tehcir edildiler ve büyük acılar yaşadılar. Tehcir emri 26 Temmuz 1915’te Kesab’a ulaştı. Ermeniler başlangıçta emre itaatsizlik ve direnme kararı aldılar, ama nafile. Onlara iki yöne Der Zor’a ve Ürdün’a kadar güneye sürgün ettiler. Sürgün yolunda 5000 Ermeni öldü. 70 Ermeni genç, Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgiside katkıda bulunan Fransız Ordusu’nda oluşturulan Ermeni Legion’a seferber edildi.

Kesab’ın kalkınması

Soykırımdan kurtulan Kesab Ermenileri’nin çoğu 1918’da yurtlarını yeniden inşaa etmek ve geliştirmek için kendi evine döndü. Yurtlarına dönen insanların asıl sorun hala güvenlik idi. Sivil halkı Kemalist subay çetelerinden korumak için gece gündüz köyde dolaşan gönüllüler grubu kuruldu. 1920 yılında Kesab’da 2.363, üç yıl sonra ise yaklaşık 3.500 Ermeni vardı. Sonraki onyıllarda Kesab'dan ve çevre köylerinden göçün bir sonucu olarak Ermeni nüfus azalmıştır. 1946 yılında Kesab Bağımsız Suriye Arap Cumhuriyeti'nin bir parçası oldu. 1946-1947 yılında 2.400 Ermeni (başka kaynaklara göre 3.800) Ermenistan'a yerleşti. 1950-60'lı yıllarda yüzlerce aile ABD, Kanada ve Lübnan’a taşındı.

Buna rağmen Suriye'deki ana Ermeni cemiyetlerinden biri kalmaya devam etti. Mart 2014 olaylarından önce Kesab’da yaşayan 1500 Ermeni vardı. Ermeni Apostolik Meryem Ana Kilisesi (19. yüzyılda kurulan), Katolik Başmelek Mikail Kilisesi, Ermeni Protestan Üçhoran Kilise, Azgayin Usumnasirats Miacyal, Ermeni Protestan Nahatakats Miacyal, Ermeni Katolik Barehouso okulu ve pazar okulu ile Milli Sahakyan merkezi faaliyet göstermektedir. Bugün 1950-60'lı yıllara kadar ilinde mevcut yaklaşık bir düzine tamamen Ermeni köylerinin sadece üçü Bağcağaz, Düzağac ve Galaduran vardır.