Հովհաննես Գրիգորի Ջաղացպանյանը ծնվել է 1880 թ. մարտի 17-ին Խարբերդի նահանգի Արաբկիր քաղաքում ատաղձագործ Գրիգորի ընտանիքում։ Ընտանիքի երեխաներից ավագն էր, ուներ երեք եղբայր և մեկ քույր: Ականատես է եղել ինչպես համիդյան, այնպես էլ 1915 թ. կոտորածներին։ Որոշ ժամանակ եղել է բանտարկված, ապա հաստատվել Սիրիայում, տեղափոխվել Ֆրանսիա՝ Մարսել, և ի վերջո հանգրվանել Խորհրդային Հայաստանում։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Արաբկիրում ողբերգական իրադարձությունները սկսվում են 1915 թ. ապրիլի վերջին, երբ թուրքական իշխանությունները ձերբակալում են տեղի հայ երիտասարդներին և հեղինակություն ունեցող մարդկանց։ Դրան հետևում է մնացած տղամարդկանց ձերբակալությունը, ինչպես նաև անպաշտպան մնացածների նկատմամբ բռնությունները։ Բազմաթիվ մարդկանց խումբ-խումբ տեղահանելով՝ կոտորում են։ Թուրքական իշխանությունները մնացած բնակչությանը՝ կազմված կանանցից ու երեխաներից, տարագրում են հուլիսին[1]:

Այս մասին Հովհաննես Ջաղացպանյանը գրում է. «Առաոտին շատ կաննուխ մի ծայրից սկսած էին տներից դուրս հանիլով տանիլ հաւաքիլ կառավարութիան դրսի բակը, և այնտեղից մահուան դատապարտիալնիրն քշիլով կը տանին լեռնիրից լեռնիր՝ չարաչար միռցնիլու համար, խիղճ կանայք և մանկտիք, արթէն տղամարդ չէր մնացիր, բոլորը հաւաքած էին առաջուց և, տառվածնիրից այլևս յոյս չկար: Բանտերի խցիկները լեցուցած օևըստօրէ միռցնում էին, ոմանք ոչխարի նման պառկէցնիլով կը մորթիին և շատերն ալ քիշերները տանիլով քաղաքից դուրս ձորիրի մէջ սպաննում էին»[2]: Պատերազմի ավարտից հետո, բազմաթիվ վերապրող արաբկիրցիներ վերադառնում են իրենց հայրենի բնակավայրը։ Սակայն վերահաս քեմալական շարժումը ստիպում է արաբկիրցիներին ևս մեկ անգամ լքել հայրենիքը՝ տեղափոխվելով Սիրիա ու Լիբանան, իսկ այնտեղից Ֆրանսիա, Միացյալ Նահանգներ ու Հարավային Ամերիկա[3]: Շատ արաբկիրցիներ հաստատվում են Խորհրդային Հայաստանում։

Հուշագրությունը սկսել է շարադրել 1936 թվականից։ Ձեռագիրը դժվարընթեռնելի է, հուշագրության մեջ առկա են հայատառ թուրքերենով գրված նախադասություններ, իսկ տեքստի տարբեր հատվածներում դեպքերը նկարագրվում են առանց դրանց թվականը նշելու, ինչը հաճախ է պատահում ուշ գրի առնված հուշերում։ Հուշագրությունը հետաքրքիր մանրամասներ է հաղորդում Արաբկիրում տեղի ունեցած տեղահանությունների ու կոտորածների մասին։ Ուշագրավ է հուշագրության՝ Համիդյան կոտորածներին վերաբերող հատվածը, որտեղ հեղինակը նկարագրում է քրդերի կողմից հայկական թաղամասի վրա հարձակման դրվագները։ Հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև հուշագրի հեղինակած բանաստեղծությունները։ Աշխատանքն արժեքավոր է այն առումով, որ վերապրողի տեսանկյունից է ներկայացվում հայոց պատմական հայրենիքի այս հատվածում տեղի ունեցած ողբերգությունը։ Այն կարող է հետաքրքիր լինել Հայոց ցեղասպանությունը տարբեր գիտակարգերով ուսումնասիրողների համար։

Արաբկիրցի Հովհաննես Ջաղացպանյանի հուշագրությունը պահվում է ՀՑԹԻ թանգարանային ֆոնդերում: Այն 2019 թ. ՀՑԹԻ-ին է հանձնել Գրիգոր Ջանիկյանը:



Նարինե Հակոբյան
ՀՑԹԻ Հայոց ցեղասպանության աղբյուրագիտական ուսումնասիրությունների բաժնի կրտսեր գիտաշխատող

Ծանոթագրություններ

[1] Ավելի մանրամասն տե՛ս Raymond Kevorkian, The Armenian Genocide: A Complete History (London: I. B. Tauris, 2011), 402-406.

[2] Հուշագրությունից այս հատվածը մեջբերվում է նույնությամբ և առանց որևէ միջամտության: Հովհաննես Ջաղացպանյան, ՀՑԹԻ, Ձեռագիր հուշագրությունների բաժին, ֆհ. 472, 48:

[3] Տե՛ս Անդրանիկ Լ. Փոլատեան, Պատմութիւն Հայոց Արաբկիրի, Նիւ Եորք, 1969, 711-714։