08.06.2024


Ռիո դե Ժանեյրոյի Ժետուլիո Վարգաս հիմնադրամի հասարակական գիտությունների կենտրոնի դոկտորանտ Ժուլյա Տորդեն Գալուստ Գուլբենկյան հիմնադրամի հատկացրած կրթաթոշակի շրջանակներում մեկ ամիս հետազոտական աշխատանաքներ է իրականացրել ՀՑԹԻ-ում: Նրա հետազոտական աշխատանքի առանցքում բրազիլահայ կանանց պատմություններն են, որոնք Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների ժառանգներ են:

Ջուլյա Տորդեն սիրով կիսվել է Հայաստանից և մասնավորապես ՀՑԹԻ-ից ստացած իր տպավորություններով և ձեռքբերումներով:

- Ինչի՞ մասին է Ձեր հետազոտությունը:

– Իմ հետազոտությունը վերնագրված է «Անապատը վերապրած կանայք. Սփյուռքի հայերի բանավոր պատմություններ»: Հետազոտության առանցքում բրազիլահայ կանանց պատմություններն են, ովքեր Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների ժառանգներ են: Իմ նպատակն այս կանանց հետ անցկացված հարցազրույցների միջոցով հայկական մշակութային ժառանգության հետքերը ներկայացնելն է, որոնք սերնդեսերունդ փոխանցվել են նրանց ընտանիքներում: Բացի այդ՝ ես փորձեցի հասկանալ՝ 30 տարեկան երիտասարդ կանանց սերունդը, չնայած բրազիլական միջավայրում մեծանալուն, դեռևս իրեն հայուհի համարո՞ւմ է և կապվածություն զգո՞ւմ է արդյոք հայկական մշակույթի հետ: Այդ կապը կարող է դրսևորվել լեզվի, սննդի, երգերի և ամենօրյա սովորությունների միջոցով: Քննության ենք ենթարկել նաև Հայաստանի Հանրապետության նշանակությունը և Հայաստանում հասարակական-քաղաքական կյանքի կարևորությունը նրանց համար։ Չնայած ֆիզիկական հեռավորությանը՝ հարցված բոլոր կանայք աներկբայորեն իրենց հայ են համարում և ուշադրությամբ հետևում են զարգացումներին, նաև՝ Արցախում: Ոմանք նույնիսկ երազում են մի օր գնալ Երևան, չնայած Բրազիլիայում հայկական դպրոց կամ եկեղեցի չեն հաճախել: Նրանց բոլորի համար Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը չափազանց կարևոր է, ինչը ցույց է տալիս, որ հայկական պատմությունն ու մշակույթը լիովին կենդանի են բրազիլական համայնքում:

– Որպես այցելու-գիտնական ինչպե՞ս անցկացրիք Ձեր ժամանակը ՀՑԹԻ-ում:

– Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում անցկացրած այս ժամանակահատվածը շրջադարձային էր ինձ համար: Ես անչափ երախտապարտ եմ Էդիտա Գզոյանին՝ այս անհավանական հնարավորության համար, որը վերջին տասնամյակում, որպես Բրազիլիայում երիտասարդ հետազոտողի, եղել է իմ երազանքը: Այստեղ լինելը գերազանցել է իմ սպասելիքները։ Առկա աղբյուրների առատությունն ուշագրավ է, և գործնականում ձեր գրադարանը դարձել է իմ երկրորդ տունը: Այնուամենայնիվ, այն, ինչ իսկապես առանձնահատուկ է դարձնում այս վայրը, տեղի մարդիկ են: Թանգարանի ցուցադրության յուրաքանչյուր մանրուքում ակնհայտ նվիրումը դրսևորվում է այցելուներին լավագույնս այն մատուցելու պատրաստակամությամբ: Անձամբ ես երախտապարտ եմ գրադարանավարներին և արխիվագետներին, առանց որոնց իմ հետազոտությունը հնարավոր չէր լինի: Ես ամեն օր նրանց ջերմ ընդունելությանն եմ արժանացել: Հատուկ շնորհակալություն եմ հայտնում Գոհար Խանումյանին՝ մեծաքանակ աղբյուրների մեջ ինձ կողմնորոշելու համար: Թեև աղբյուրներն անգնահատելի տեղեկատվություն են հաղորդել, սակայն ամենից շատ տեղի մարդիկ են ինձ սովորեցրել:

ՀՑԹԻ-ի աջակցությամբ ես բացահայտեցի նոր կապեր Բրազիլիայի հայ համայնքի և բրազիլացի նշանավոր գործիչների միջև՝ ինչպես քաղաքական, այնպես էլ կրոնական: Ավելին՝ ես հայտնաբերել եմ կապեր Բրազիլիայում անցկացված հարցազրույցների և վերապրածների վկայությունների միջև, ինչը խիստ կարևոր է իմ հետազոտության և այն ընտանիքների համար, որոնք դեռևս փորձում են ինչ-որ բան իմանալ իրենց նախնիների մասին:

– Ի՞նչ եք սովորել՝ ապրելով Հայաստանում:

– Անկեղծորեն կարող եմ ասել, որ սա ամենաարդյունավետ փորձառնությունն էր, որ ունեցել եմ օտար երկրում. եղել եմ մի քանիսում: Չնայած հայերենի և ռուսերենի իմ սահմանափակ իմացության պատճառով եղած լեզվական խոչընդոտին՝ Երևանում ինձ զգում եմ ինչպես տանը: Հայերն օժտված են օգնելու ուշագրավ պատրաստակամությամբ, որը հիշեցնում է այն ջերմությունը, որը զգացել եմ Բրազիլիայում: Հնարավոր է, որ հյուրընկալությունն է նաև պատճառը, որ հայերի համար Բրազիլիան դարձել է իրենց տունը: Մեկ այլ ընդհանրություն է սուրճը վայելելու ամենօրյա ծեսը և այդ ժամանակն ուրիշների հետ կապ հաստատելու համար օգտագործելը: Ընդհանուր առմամբ Հայաստանի՝ շունչը կտրող բնապատկերները, հարուստ պատմությունը, վառ մշակույթը և հյուրընկալ մարդիկ ինձ վրա անջնջելի տպավորություն են թողել: Մինչ իմ գալը յուրաքանչյուր կին, որի հետ հարցազրույց եմ անցկացրել, ինձ վստահեցնում էր, որ ես կսիրահարվեմ Հայաստանին, և նրանք միանգամայն ճիշտ էին։

– Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ կարող են ստանալ բրազիլացիները թանգարան այցելությունից:

– Հայկական արմատներ ունեցող բրազիլացիների համար թանգարանը կարող է կենսական կապող օղակ դառնալ իրենց և իրենց ժառանգության միջև: Ցուցադրությունները պատկերացում են տալիս Հայոց ցեղասպանության և դրա զոհերի մասին՝ հնարավորություն տալով կապ գտնելու իրենց ընտանիքների պատմությունների հետ և մխիթարվելու դրանով: Առաջին անգամ Հայաստան այցելող բրազիլացիների համար, հատկապես նրանց համար, ովքեր ծանոթ չեն ցեղասպանությանը, թանգարանն այցելության պարտադիր վայր է: Իմ հուզումնալի և լուսավոր այցն ընդլայնեց պատկերացումներս տարբեր թեմաների վերաբերյալ: Ես տպավորված եմ ցուցադրված նյութերի և արտեֆակտների ընդգրկուն հավաքածուով, և անգլերենով անցկացված շրջայցն էլ ավելի ընդլայնեց իմ գիտելիքները: Բացի այդ՝ խորհուրդ եմ տալիս ուսումնասիրելու հուշահամալիրի պուրակը, որտեղ ծառ է տնկել նաև Բրազիլիայի կառավարության ներկայացուցիչը, հարգանքի տուրք մատուցելու Ծիծեռնակաբերդի Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրում:

– Ի՞նչ կասեք Բրազիլիայի հայ համայնքի մասին:

– Բրազիլիայում բնակություն հաստատած առաջին հայը Միհրան Լատիֆյանն է՝ հայտնի որպես Միհրան Լատիֆ, ով Ռիո դե Ժանեյրո է ժամանել 1879 թվականին: 1890-ականներին այլ հայեր ևս հաստատվեցին Բրազիլիայում, սկզբում՝ Բրազիլիայի հարավում գտնվող Ռիո Գրանդե դու Սուլում, իսկ հետո տեղափոխվեցին Սան Պաուլո: Հայերի ևս մեկ նշանակալից ներգաղթ գրանցվեց 1910-1923 թվականներին՝ պայմանավորված Ադանայի ջարդերով և Հայոց ցեղասպանությամբ, երբ հայերը ստիպված եղան ապաստան փնտրել Հարավային Ամերիկայում:

Այնուամենայնիվ, Բրազիլիայում հայկական սփյուռքը սկսեց ավելի որոշակիորեն ձևավորվել 1930-1940 թվականներին, ինչը նշանավորվեց Սիրիայից, Լիբանանից, Եգիպտոսից, Ֆրանսիայից և Թուրքիայից գաղթականների զգալի հոսքով: Նրանք հիմնականում ժամանում էին Ռիո դե Ժանեյրոյի կամ Սանտոսի նավահանգիստներ՝ հետագայում ցրվելով տարբեր նահանգներում և քաղաքներում, ինչպիսիք են Սան Պաուլոն, Մինաս Ժերայսը և Սեարան: Այս ամենը դեպի Ամերիկա, ներառյալ Միացյալ Նահանգները և Հարավային Ամերիկայի այլ երկրներ, ավելի մեծ միգրացիոն շարժման մի մասն էր կազմում, որը պայմանավորված էր միգրացիոն միջազգային քաղաքականությամբ, օտարերկրյա աշխատուժի պահանջարկով, ինչպես նաև նանսենյան անձնագրերի տրամադրմամբ:

Ժամանակի ընթացքում Բրազիլիայի հայ համայնքը նշանակալի ներդրում է ունեցել բրազիլական հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում, այդ թվում՝ մշակույթի, բիզնեսի և քաղաքականության: Նրանք պահպանել են իրենց մշակութային ժառանգությունը՝ հիմնելով եկեղեցիներ, դպրոցներ և մշակութային կազմակերպություններ, որոնք հիմնականում Սան Պաուլոյում են: Բացի այդ՝ նրանք ակտիվորեն աշխատում են հայոց պատմության և ցեղասպանության մասին իրազեկվածության բարձրացման ուղղությամբ՝ մասնակցելով հիշատակի միջոցառումներին և պայքարելով ճանաչման համար:

Պաշտոնական տվյալներով՝ Բրազիլիայում հայերի ընդհանուր թիվը ներկայումս տատանվում է 50.000-100.000-ի միջակայքում (տեղեկությունը տրամադրել են Բրազիլիայում Հայաստանի դեսպանատունը և Բրազիլիայի կառավարությունը):