11.12.2009

Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը վերահրատարակեց Ֆերրիման Դակետի` «Երիտթուրքերը և ճշմարտությունը Փոքր Ասիայում` Ադանայում, 1909 թվականի ապրիլին տեղի ունեցած հոլոքոստի մասին» աշխատությունը: Այն առաջին անգամ հրատարակվել է Լոնդոնում 1913 թվականին: Այս գիրքն արժեքավոր աղբյուր է 1909 թվականի Ադանայում տեղի ունեցած հայերի կոտորածների մասին, որը կարծես ազդարարում էր Օսմանյան թուրքերրի կողմից կազմակերպվելիք ցեղասպանությունը: Այս գիրքը մանրամասն նկարագրությունն է արյունոտ ջարդերի` կազմակերպված թուրքական իշխանությունների կողմից` Ադանա նահանգի թուրք բնակչության ակտիվ մասնակցությամբ:

Այդ արյունալի իրադարձությունները և բռնությունները ստացան հոլոքոստ (Ողջակիզում) անվանումը, քանի որ բազմաթիվ զոհեր ողջ-ողջ այրվել են: Ադանա քաղաքը և շրջակա հայկական քաղաքներն ու գյուղերը նույնպես հրի են մատնվել:

Ֆ. Դակետը գրքի ամենասկզբում գրում է.

«Ես լսել էի 1894-1896 թվականներին Կ. Պոլսում և Հայաստանում հայերի դեմ իրականացված կոտորածների մասին և ինչպես շատերը, ես վերագրել էի դրանք հայերի կողմից կազմակերպված անխոհեմ հեղափոխական շարժմանը, բայց լինելով Ադանայում 1908 թվականի Կիլիկիայի կոտորածների ժամանակ, ես ականատեսն եղա աննկարագրելի ջարդի, դաժանության և հրեշավոր տառապանքների, որոնց ենթարկվում էին հայերը: Ես չէի կարող հասկանալ պատճառը, քանի որ ես չէի տեսել ոչ մի հեղափոխական շարժում, ոչ մի քաղաքական խռովություն` բարձրացված դժբախտ զոհերի` հայերի կողմից: Չնայած իմ խոր զգացմունքներին և զզվանքին, ես ձեռնպահ մնացի իմ տեսած և լսած մոնղոլական դաժանությունների մասին (որոնք անպատվություն են ամբողջ մտածող մարդկության հանդեպ) նյութերի անմիջական հրատարակման գաղափարից: Ես բավարարվեցի գրառումներ անելով այն մասին, թե ինչ եմ տեսել, կամ լսել այլ ականատեսներից, հյուպատոսների զեկույցներից և հավատ ներշնչող թղթակիցներից, հետո ես հետևեցի Օսմանյան կառավարության վերաբերմունքին, խորհրդարանական հանձնաժողովի բարեխիղճ հետաքննություններին և ռազմական դատարանների անարդար դատաքննություններին:

Հայերի անմեղությունն անկասկած ապացուցվեց, և թուրքերի բարբարոսություններն ինչպես հարկն է հաստատվեցին: 1909 թվականի ապրիլի 23-ի և օգոստոսի 8-ի արտաքին գործերի նախարարի և Մեծ Վեզիրի պաշտոնական հաղորդագրություններն արտահայտեցին մեր տեսակետը: Եթե իրական ոճրագործների արդարացի պատիժը հետևել էր կառավարության պաշտոնական հրամանագրերին, ապա ես պետք է վերագրեի այս բոլոր դաժանություններն անտեղյակությանը և մոլեռանդությանը և չպետք է մեղադրեի կառավարությանն իր տարօրինակ պահվածքի համար, բայց արդարությունը գործեց սխալ ուղղությամբ` միանգամայն անտեսելով Մեծ վեզիրի կողմից լույս տեսած շրջաբերականը: Այսինքն, մեծ ոճիրն իրականացրած գլխավոր հեղինակների և պաշտպանների փոխարեն, նրանք պատժեցին որպես գործիք ծառայած մի քանի անտեղյակ մարդկանց և շատ անմեղ հայերի, որոնք ստիպված էին պաշտպանել իրենց. նրանցից յոթն իրականում ոչ մի կերպ կապված չի եղել անկարգությունների հետ, քանի որ նրանք որոշ ժամանակ թաքնված են եղել օտար երկրների հյուպատոսություններում և այլ հաստատություններում, և դրա համար չեն օգտագործել ոչ մի զենք, ինչն ապացուցվել է խիստ հետաքննության միջոցով: Այս բոլոր անհամաձայնությունները և անարդար գործընթացներն ինձ ավելի ու ավելի շփոթեցրին և ես որոշեցի որոնել մեղավոր և պատասխանատու անձանց: Ես արեցի դա, և հիմա, երբ ես գիտեմ ամեն ինչ, ես մեղադրում եմ կառավարությանը և Երիտթուրքերի կոմիտեին, ովքեր իրենց ձեռքում էին պահում երկրի ճակատագիրը և այս ամենն ես պատրաստվում եմ ցույց տալ այս փոքրիկ գրքում»:

Նախքան ամփոփելը Ադանայի ջարդերը և նշելը չարագործների անուները, հեղինակը գրել է. «Թուրքերին մեկ անգամ ևս հաջողվեց մնալ անպատիժ քրիստոնյա և քաղաքկիրթ Եվրոպայի հենց քթի տակ, որից հետո նրանք շրջվեցին և ծիծաղացին: Ամո´թ քաղաքկիրթ Եվրոպային, ամո´թ 20-րդ դարի մարդկությանը»:

Այս բառերը գրվել են 1913 թվականին` 1915 թվականից ընդամենը երկու տարի առաջ, երբ Օսմանյան կայսրությունում սկսվեց հայկական հարցի վերջնական լուծումը` ցեղասպանության իրագործումը: