12.02.2014

Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտն առաջին անգամ հայ ընթերցողին է ներկայացնում 1913-1916թթ. Օսմանյան Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուի հուշերի լիակատար արևելահայերեն հրատարակությունը:

Այս հուշագրությունը եզակի սկզբնաղբյուրի նշանակություն ունի Հայոց ցեղասպանության պատմության, ի մասնավորի` թուրքական պետության կողմից այդ նպատակադրված և ծրագրավորված հանցագործության ծալքերը բացահայտելու, ժամանակի թուրքական հանցավոր վարչակարգի մտայնությունների բացահայտման և ուսումնասիրման համար: ԱՄՆ դեսպանի այս հուշագրությունը, հիրավի, կոթողային մի գործ է, որտեղ ներկայացված փաստերն ու վկայություններն անհերքելիորեն ապացուցում են ցեղասպանության ծրագրված և նպատակային իրագործված լինելու հանգամանքը:

Մորգենթաուն ներկայացնում է իրավիճակի խորը վերլուծություն` այն ամրապնդելով պաշտոնական աղբյուրների տեղեկություններով: Բացի այդ, նա նկարագրում է որոշումների կայացման գործընթացը, երիտթուրքերի իշխանական ինտրիգները, ինչպես նաև ընթերցողին ծանոթացնում է գերմանական քարոզչական քաղաքականության հետ, որը Թուրքիային ներքաշեց Առաջին համաշխարհայի պատերազմի մեջ:

Դեսպան Հենրի Մորգենթաուի` ականատեսի և վերլուծողի ճշգրտությամբ շարադրած պատմությունը կարևոր սկզբնաղբյուր է թուրքական ժամանակակից պատմագրության ժխտողական քաղաքականության դեմ:

Գիրքը նախատեսված է պատմաբանների, արևելագետների, ցեղասպանագետների, ինչպես նաև սույն թեմայով հետաքրքրվող ընթերցողների լայն շրջանի համար: Հուշագրությունը 1918թ. լույս տեսած անգլերեն բնագրից թարգմանել է Լիլիթ Թութխալյանը:


Հենրի Մորգենթաուն(1856-1946) ամերիկյան դիվանագետ է։ Կրթությամբ՝ իրավաբան։ Ծնվել է 1856թ. Գերմանիայի Մանհայմ քաղաքում: 1913-1916թթ. եղել է Օսմանյան կայսրությունում ԱՄՆ-ի դեսպանը. առաջին համաշխարհային պատերազմը սկսվելուց հետո ներկայացնում էր նաև Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի, Իտալիայի և Բելգիայի շահերը այդ երկրում։ Մորգենթաուն նաև Մերձավոր Արևելքի նպաստամատույց կոմիտեի (Near East Relief) փոխնախագահն էր:

Երբ ամերիկյան հյուպատոսների բազմաթիվ զեկուցագրերից հայտնի դարձավ, որ արևմտահայերի տեղահանության բուն նպատակը նրանց լիակատար բնաջնջումն է, Մորգենթաուն հանդիպում ունեցավ երիտթուրք պարագլուխներ Թալեաթի և էնվերի հետ՝ ապարդյուն փորձելով կանխել հայերի արտաքսումն ու կոտորածը։ Իր հուշերում դեսպանն առանձին գլուխներ է նվիրել արևմտահայերի ողբերգությանը, որոնք գրված են Հալեպի ամերիկյան հյուպատոսի զեկուցագրերի հիման վրա։

Մորգենթաուն վստահ էր, որ երիտթուրքական կառավարությունը նախօրոք էր ծրագրել Թուրքիայի հայության բնաջնջումը։ Նա մերժել է հայերի տեղահանության՝ ռազմական անհրաժեշտության թուրքական վարկածը և փաստերով ապացուցել, որ երիտթուրք պարագլուխների նպատակը հայ ազգի իսպառ ոչնչացումն էր։ Դեսպանը դատապարտել է եվրոպական տերությունների անտարբեր դիրքորոշումն Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության հալածանքների հարցում, ինչն էլ, ըստ նրա, իր հերթին խրախուսում էր թուրք ջարդարարներին։