20.10.2022


2014 թ․ հունիսի 21-ի առավոտյան այցելեցի Բեռնի շվեյցարական ազգային գրադարան: Մտադիր էի շարունակել իմ հետազոտությունները ծրագրիս համար և ցանկանում էի ուսումնասիրել Շվեյցարիայում Հայաստանի բարեկամների կազմակերպության եռամսյա թերթը՝ հետաքրքիր հոդվածներ ու զեկուցումներ գտնելու ակնկալիքով: Թերթը հրատարակվել է Բազելում 1916 թ․ հուլիսից մինչև 1944 թ․ Հայերի բարեկամների շվեյցարական դաշնության (Bund der schweizerischen Armenierfreunde) ջանքերով և վերնագրված է եղել «Mitteilungen über Armenien» (Լուրեր Հայաստանից): Նպատակն էր շվեյցարացի բարերարներին իրազեկել Թուրքիայում և Մերձավոր Արևելքում ընթացող դեպքերի մասին և միաժամանակ հաղորդել նվիրատվությունների օգտագործման հետ կապված հաշվետվությունները: Երբ հասել էի 1932 թ. հունիսի թիվ 57 համարին, գտա մի էջ` «Kostkinder vom Beiruter Flüchtlingslager» (Բեյրութի փախստականների ճամբարի հովանավորյալ երեխաները) խորագրով: Չորս որբացած երեխաների՝ երկու աղջկա և երկու փոքրիկ տղայի լուսանկարների կողքին մեծ տառերով գրված էր «Wir danken Euch!» (Շնորհակալ ենք ձեզ): Մի յուրահատուկ զգացողություն համակեց ինձ ու ճմլեց սիրտս: Ես ու այս երեխաներն ասես մարգարիտների պես շարված էինք մեկ թելի վրա: Զրկված լինելով ծնողների կողքին ապահովության ջերմությունն զգալուց՝ յուրաքանչյուրն ուներ սեփական պատմությունը․ նրանք անցել էին շվեյցարացի ժողովրդի խնամակալության տակ՝ միավորված ճակատագրի ընդհանուր դրոշի ներքո: Ծնողական ուշադրության պակասը դրոշմված էր նրանց դեմքին: Նրանց վարքից կարելի էր զգալ իրենց տեսած տառապանքը: Նրանք հեռացվել էին հասարակությունից, նրանցից խլվել էր իրենց մանկությունը...

Կարդացի երեխաների անունները: Հանկարծ ուշադրությունս գրավեց բոկոտն տղաներից մեկի անունը՝ Գրիգոր Տապանյան: Սարսուռ անցավ մարմնովս: Չէի կարողանում հավատալ քիչ առաջ կարդացածիս: Տղայի անունն ինձ շատ ծանոթ էր, բայց չգիտեի՝ այդ մասին ում պատմեմ: Ինչպե՞ս կարող էի այդպես կապված լինել այս մարգարիտների շարանին: Թելն ավելի էր ձգվում և սեղմում կոկորդս: Այժմ ճակատագրի պտուտակները պիտի միակցվեին իրար, և ես պիտի ծանոթանայի սեփական ընտանիքիս պատմության մի մասին:

Իսկապե՞ս դուրս էի եկել հարազատ հորեղբորս հետքի վրա: Ինչպե՞ս էր պատահել, որ նա այդպես հայտնվել էր շվեյցարական թերթում: Շփոթեցնող և հետաքրքիր է, չէ, սեփական ընտանիքի անցած ուղին հենց Շվեյցարիայի ազգային գրադարանում վերապրելը: Համառոտ կենսագրությանը ծանոթանալն ինձ համար հստակ դարձրեց իրողությունը: Այդտեղ կարելի էր կարդալ հետևյալը.

«Յոթ տարեկան, տառապում է մալարիայից: Հայրը մահացած է, մայրը սպասուհի է աշխատում և դեռ պետք է հոգ տանի երկու ավելի փոքր երեխաների մասին»:

Երբ այդ նույն օրը՝ երեկոյան, վերադարձա տուն՝ Ժնև, անմիջապես հեռաձայնեցի Դալլաս՝ վերջնական և հստակ տեղեկություն ստանալու մորաքրոջիցս՝ քեռի Գրիգորի այրուց: Նա սկսեց արտասվել և հավաստիացրեց ինձ, որ հորեղբորս Լիբանանում ընդունել էին մի մանկատուն, որը ղեկավարում էին շվեյցարացիները: Ապենզելցի հայտնի միսիոներ-սպասավոր Յակոբ Քյունցլերը և նրա կինը՝ Էլիզաբեթը, ղեկավարել էին այս մանկատունը: Եվ Բեյրութում գտնվող հայ փախստականների ճամբարում նրանք ամեն օր խնամել էին հարյուրավոր տղամարդկանց՝ ապուրի օրաբաժիններ տալով նրանց:

Մինչ այդ հորեղբորս կյանքի այս հատվածն ինձ անծանոթ էր: Ընտանիքումս հազվադեպ էին խոսում այդ ժամանակի իրադարձությունների մասին, և դա մի պարզ պատճառով․ պատմելը անցյալը ներկա է դարձնում, և տառապանքն այդժամ վերստին դառնում է կրկնապատիկ դաժան: Գիտեի, որ պապս ու տատս վերապրել էին 1920 թ. քեմալականների՝ հազարավոր հայերի դեմ իրագործած ջարդերը Հաճնում՝ Կիլիկիայի Տավրոսի լեռներում ծվարած հայկական մի փոքրիկ քաղաքում: Որբացած հասել էին Լիբանան տարբեր ճանապարհներով: Ապրել են վատ պայմաններում՝ փախստականների ճամբարներում, մինչև որ մի քանի հայ կառավարիչ քահանայի ուղեկցությամբ ճամբարում ընտրել է համապատասխան զույգեր՝ ամուսնացնելու նպատակով, որ այդպիսով ապահովեն ազգի գոյատևումը: Այսպես ամուսնանում են տատիկս ու պապիկս: Երկու երեխայի ծնունդից հետո պապս որոշում է արտագաղթել Բուենոս Այրես՝ այնտեղ ավելի լավ կյանքի պայմաններ գտնելու՝ առանց իմանալու, որ տատս արդեն հղի էր․ սպասում էր մայրիկիս ծնվելուն: Պապիկս Արգենտինայում լուսանկարչություն է սովորում ու խնայողություն անում ընտանիքը վերամիավորելու համար: Տատս նամակով նրան տեղեկացնում է, որ դստերը մկրտելու է մոր՝ Էլիզաբեթի անունով: Պապիկս պատասխանում է, որ ինքը լիովին ուրախ է դրա համար, մանավանդ որ իր երջանկահիշատակ մորը նույնպես Էլիզաբեթ էին կոչում:

Հետագայում տատս երկու անգամ փորձում է երեխաների հետ գնալ Բուենոս Այրես, բայց հասնում է միայն մինչև Մարսել, որտեղ նրան ամեն անգամ տեղական իշխանությունները հետ էին ուղարկում Բեյրութ, քանի որ հորեղբայրս հիվանդ էր և չափազանց թույլ՝ այդ երկարատև ճամփորդության համար: Որոշ ժամանակ անց Արգենտինայից հասնում է վշտալի լուրն այն մասին, որ պապս մահացել է թոքերի վարակից: Տատիկիս այլ բան չէր մնում, քան աշխատել որպես սպասուհի լիբանանցի փաստաբանների ընտանիքում: Այդ ծանր աշխատանքը, որ նրանից պահանջում էր տեղում լինել ցանկացած ժամի, ստիպում է նրան երեխաներին վստահել մանկատներին, որոնք ղեկավարում էին ԱՄՆ-ի, Անգլիայի և Շվեյցարիայի բողոքական նպաստամատույց կազմակերպությունները: Մայրս, որ ընդամենը երկու տարեկան էր, դեռ շատ փոքր էր այնտեղ ընդունվելու համար: Սոսկալի հուսահատությունից տատս օրեր շարունակ նստում է մանկատան դռան մոտ, լաց լինում, մինչև որ, կարեկցանքից ելնելով, բացառության կարգով ընդունում են փոքրիկ աղջկան:

Հորաքույրս դպրոցական ծրագիրն ավարտում է մանկատանը և մի քանի տարի այնտեղ աշխատում որպես ղեկավար: Բողոքական հայի հետ ամուսնությունից հետո նրա հետ ներգաղթում Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետություն և այնտեղ ստեղծում բազմանդամ ընտանիք՝ շատ երեխաներով ու թոռներով:

Մանկությանս տարիներին ինձ համար ամեն անգամ մեծ իրադարձություն էր, երբ հորեղբայր Գրիգորը՝ նախկին որբ երեխան, որ այդ ընթացքում դարձել էր ավտոմեխանիկ, ընտանիքի հետ այցելում էր մեզ: Այդ ժամանակ բոլորս միասին նշում էինք հոգևոր և ընտանեկան տոները: Տատս տպավորիչ եռանդով էր հայկական ավանդական քաղցր ուտեստներ պատրաստում, և բոլորն այդտեղ իրենց ուրախությունն էին գտնում: Զարմիկիս՝ Ստեփանի հետ, որն իմ տարիքին էր, հաճախ էինք խոսում այն մասնագիտության մասին, որը ցանկանում էինք ունենալ չափահաս տարիքում: Այդ ժամանակ քահանա դառնալու ցանկություն երբեք չեմ ունեցել: Բայց աստվածային նախախնամությունն ինձ 12 տարեկանում տարավ Հայաստան՝ Սուրբ Էջմիածնի քահանաների ճեմարան: Քահանա ձեռնադրվեցի 1980 թ.: Այդ ժամանակ Երևանում հորաքրոջս հարցրի, թե ինչու է հաճախում բողոքական եկեղեցու արարողություններին այն դեպքում, որ ես հայ առաքելական քահանա էի: Նա ինձ բացատրեց, որ հաճախում է բոլոր եկեղեցիների արարողություններին, բայց նախընտրում է բողոքականը, քանի որ այդ դաստիարակությունն էր ստացել: Բացի այդ՝ նա ավելի լավ էր հասկանում արդի հայերենով հնչող աղոթքներն ու երգերը, քան գրաբարով՝ հին հայերենով մատուցվող Հայ առաքելական եկեղեցու պատարագները: Նրան և իր քույրերին երբեք չեն դրդել անցնել բողոքական հավատքի. նրանք բոլորն ամուսնացել են ըստ Հայ առաքելական եկեղեցու ավանդույթի և նույն ձևով էլ մկրտել իրենց երեխաներին: Նրանց երախտագիտությունն առավել խորն էր, քանի որ շվեյցարացիների օգնությունը հավատորսության նկրտումներ չի ունեցել․ եղել է զուտ քրիստոնեական մարդասիրական աջակցություն:

Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հորեղբայրս՝ Գրիգորը, ընտանիքի հետ արտագաղթում է Միացյալ Նահանգներ: Դալլասում կարողացա մկրտել թոռներին և նրա հետ ապրել իր ընտանիքի աճը տեսնելու բերկրանքը: Նրան շնորհվեց երեխաների հաջողություններով, թոռների մանկությամբ ուրախանալու բերկրանքը: Մահացավ խոր ծերության հասակում՝ 2004 թ․:

1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը և դրան հաջորդած ժամանակահատվածը` մինչև 1920 թվականը, ընտանիքիս զրկում են օջախից և խարխլում նրա գոյության հիմքերը: Ընտանիքիցս խլում են մարդ արարածին արժանի կյանքով ապրելու իրավունքը: Այնուամենայնիվ, նրանք կարողանում են վերապրել շվեյցարացիների օգնությամբ՝ նրանց միսիոներների մարդասիրական հանձնառության և առատաձեռնության շնորհիվ: Թեև ճակատագրի բոլոր հարվածներին՝ ողջ մնացածները կարողանում են լիարժեք կյանք վարել: Այսօր գերդաստանը բարեկեցիկ կյանք է վարում շատ վայրերում՝ Դամասկոսում, Բեյրութում, Երևանում, Դալլասում, Լոս Անջելեսում, Տորոնտոյում, Ֆրանկֆուրտում և Ժնևում:

Որպես նախկինում մահվան դատապարտված այս ընտանիքի հետնորդ կցանկանայի այստեղ, առիթից օգտվելով, բոլոր շվեյցարացիներին ի խորոց սրտի ասել՝ շնորհակալ եմ ձեզ:

Դոկտ․ Աբել Հ. Մանուկյան
Ֆրանսերենից թարգմանությունը՝ ՀՑԹԻ ավագ էքսկուրսավար Հասմիկ Մարտիրոսյանի