17.02.2022


2020 թ․ սեպտեմբերին սկսված արցախա-ադրբեջանական պատերազմի ընթացքում և հետո Արցախի՝ Ադրբեջանի կողմից օկուպացված մասում գտնվող մշակութային ժառանգությունը ևս հայտնվեց ադրբեջանական ագրեսիայի թիրախում։

Ադրբեջանի Հանրապետությունը գործի է դրել Արցախի հուշարձանները հայկական մշակույթից օտարման և դրանց բռնայուրացման տարբեր մեթոդներ։ Հայկական ժառանգության «աղվանականացման գործընթացը» ադրբեջանցի գիտնականների կողմից մեկնարկել է դեռևս խորհրդային տարիներից, ինչն առավել ամուր հիմքերի վրա դրվեց Ադրբեջանի Հանրապետության անկախացումից հետո։

Այն հորինվածքը, թե իբր Արցախի հայկական հուշարձանները պատկանում են աղվան-ուդիներին, ադրբեջանցի գիտնականների կողմից դրված է լայն շրջանառության մեջ, որն օրեցօր ստանում է գործնական բնույթ։ Պարբերաբար ուդիական համայնքից հոգևորականներ են մեկնում Արցախի օկուպացված տարածքներ և հոգևոր արարողություններ կատարում հայկական եկեղեցիներում ու վանքերում, իսկ հայ ուխտավորների մուտքի արգելքով՝ ադրբեջանական կողմը զրկում է արցախահայությանը մարդու իրավունք համարվող դավանանքի ազատությունից։

Հատկանշական է, որ Ադրբեջանի կողմից Արցախի հայկական մշակութային ժառանգության նենգափոխման ջանքերն օրեցօր ավելի գործնական բնույթ են ստանում գուցե այն պատճառով, որ Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո այդպես էլ գործուն քայլեր չձեռնարկվեցին մշակութային հուշարձանների պահպանությամբ զբաղվող միջազգային կառույցների կողմից՝ կանգնեցնելու Ադրբեջանի «քաղաքականությունը» հայկական հուշարձանների նկատմամբ:

2022 թ. փետրվարի 3-ին ադրբեջանական լրատվամիջոցներից մեկում[1] լուր տարածվեց այն մասին, որ Կովկասյան Աղվանքի պատմությունն ու ճարտարապետությունն ուսումնասիրող մասնագետներից բաղկացած խումբ է ստեղծվել՝ «աղվանական կրոնական տաճարների վրայից հեռացնելու «հայերի կողմից գրված» հետքերը»: Այս մասին Գանձակում հայտարարել էր Ադրբեջանի մշակույթի նախարար Անար Քերիմովը: Վերջինս նշել էր, որ խմբում ներկայացված են նաև պետական կառույցների ներկայացուցիչներ: Խմբի անդամներն արդեն ստուգումներ են անցկացրել Ադրբեջանի կողմից օկուպացված տարածքներում:

Փետրվարի 7-ին Ադրբեջանի մշակույթի նախարարությունը հայտարարություն[2]տարածեց, որում անդրադառնալով վերոնշյալ իրադարձությանը՝ նշեց, որ ի պատասխան «վերջին մի քանի օրվա ընթացքում արտասահմանյան որոշ կանխակալ ԶԼՄ-ների կողմից տարածված հաղորդումների»՝ իրենք ընդգծում են, որ «Ադրբեջանը միշտ հարգանքով է վերաբերվել իր պատմամշակութային ժառանգությանը՝ անկախ կրոնական և էթնիկական ծագումից: Մենք կցանկանայինք նաև հիշեցնել, որ պատմամշակութային ժառանգության ցանկացած փոփոխություն, ինչպես նաև դրանց ծագման փոփոխությունը հակասում է 1954 թ. Հաագայի կոնվենցիայի դրույթներին»,-նշվում էր հայտարարության մեջ:

Չնայած նրան, որ ադրբեջանական կողմն ինքն է հղում կատարում Հաագայի կոնվենցիային, սակայն, հիշեցնենք, որ հենց նույն Կոնվենցիայի երկրորդ արձանագրության[3](Հաագա, 1999 թ. մարտի 26) հոդված 9-ի (Մշակութային արժեքների պաշտպանությունը բռնազավթված տարածքներում) առաջին դրույթի Գ կետում նշված է, որ արգելվում է մշակութային արժեքի ցանկացած վերափոխումը, դրա օգտագործման ձևի փոփոխությունը, որոնք նպատակ ունեն թաքցնելու կամ ոչնչացնելու մշակութային, պատմական կամ գիտական վկայությունները:

Եվ, առհասարակ, միջազգային իրավունքն արգելում է մշակութային ժառանգությանը դիտավորյալ վնաս հասցնելը՝ պատմական, մշակութային, հնագիտական և այլ նշանակության վայրերին։ Այս արգելքն արտահայտված է մի շարք իրավական կանոնադրություններով և կոնվենցիաներով։

Ակնհայտ է, որ Ադրբեջանի այս քաղաքականությունն Արցախի հուշարձանների նկատմամբ մշակութային ցեղասպանության մի նոր դրսևորում է, որը կանգնեցնելու համար անհրաժեշտ է համախմբել համայն հայության և միջազգային հանրության ջանքերը, քանի որ Արցախի մշակութային ժառանգությունը համաշխարհային մշակութային ժառանգության մի մասն է։

Հայաստան Մարտիրոսյան
ՀՑԹԻ Արցախի, Նախիջևանի և Ադրբեջանի հայության բռնաճնշումների ուսումնասիրության բաժնի գիտաշխատող

Ծանոթագրություններ

[1] https://report.az/medeniyyet-siyaseti/alban-dini-mebedlerinin-berpasi-ucun-isci-qrup-yaradilib/

[2] http://mct.gov.az/en/common-news/14102

[3] https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=31415