18.02.2023


Լույս է տեսել ՀՑԹԻ ավագ էքսկուրսավար Անժել Թևեքելյանի՝ իր գերդաստանի պատմությունը ներկայացնող «Իմ հոգու երկիր» գրքի անգլերեն թարգմանությունը: Գիրքը թարգմանվել է նաև ռուսերեն:

Պատմական Մալաթիայից սերող Թևեքելյանների պատմությունը նման է Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած հազարավոր գերդաստանների ոդիսականին:

Մինչև ցեղասպանությունը Թևեքելյան երկու եղբայրները՝ Սարգիսը (1855-1915) և Համբարձումը (1858-1914), իրենց ընտանիքներով ապրում և աշխատում էին միասին: Ունեին մեկ ընդհանուր գործ. կտավ էին ներկում ու սեփական խանութում վաճառում: Սարգիսն ունեցել է երկու, իսկ Համբարձումը՝ վեց զավակ:

1913 թ. Համբարձումի զավակներից Թադևոսը մեկնում է Ամերիկա՝ արտագնա աշխատանքի: Առաջին աշխարհամարտի սկզբում Թևեքելյանների ընտանիքի՝ զորակոչման տարիքի տղամարդկանց՝ Գևորգին և Թավաքալին, հաջողվում է «բեդել» կոչվող տուրքի միջոցով ազատվել զինվորական ծառայությունից: Սակայն, ավելի ուշ, Մալաթիայի հայ տղամարդկանց ձերբակալություններից անմասն չեն մնում Սարգիս և Գևորգ Թևեքելյանները (վերջինս հարում էր ՀՅԴ-ին): Նրանց երկու խմբի բաժանելով՝ տանում են Թաշդեպ և Ինդեր կոչված վայրերը և կացնահարում (Ինդերում սպանվածները Մալաթիայի երևելի հայերն էին):

Թևեքելյան ընտանիքի բոլոր կանայք իրենց երեխաների հետ բռնում են գաղթի ուղին: Լսելով հայ կանանց ու աղջիկների դեմ գործադրվող բռնությունների մասին՝ ծնողները 20-ամյա Հռիփսիմեին և 15-ամյա Հեղինեին հանձնում են թուրք հարևաններին, իսկ Հակոբին՝ մի քուրդ կնոջ:

Ալմալօղլու կոչվող վայրում իննամյա Մանվելը կորցնում է հարազատներին: Նրան մի թուրք պաշտոնյա իր տուն է տանում և որոշ ժամանակ պահում նկուղում, քանի որ «գյավուր» թաքցնելու համար խստագույն պատիժ էր սահմանված: Թուրք պաշտոնյայի կարգադրութամբ՝ Մանվելին կերակրում են, հագուստ տալիս և դրա դիմաց մանր տնային գործեր հանձնարարում: Փետրվարյան մի ցուրտ առավոտ թուրքերի տներում խուզարկություններ են սկսվում: Թուրք պաշտոնյան Մանվելին իջեցնում է հորի մեջ, ծածկում ծղոտով ու լաթերով: Ոստիկանները, կասկածելի ոչինչ չգտնելով, հեռանում են: 12 ժամ հորում մնացած Մանվելին դուրս են բերում գրեթե կիսամեռ: Թուրքը, օղիով շփելով երեխայի ցրտահարված մարմինը, փրկում է նրան: Որոշ ժամանակ անց Մանվելին հանձնում է ամերիկյան մի որբանոց: Բաժանումը հուզիչ է լինում. էֆենդին ամուր գրկում է Մանվելին, շոյում գլուխը, համբուրում այտերը և ականջին շշնջում. «Ես հայ եմ, որդիս, ոչ ոք չգիտի այդ մասին, չմոռանաս ինձ, հիշիր քո աղոթքներում...»:

Մանվելը որբանոցի երեխաների հետ տեղափոխվում է Սիրիա, ապա՝ 1922 թ.՝ Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա քաղաք, որտեղ գտնում է քրոջը՝ Հեղինեին:

1916 թ. ամռանը 16-ամյա Հակոբին հաջողվում է փախչել քրդական միջավայրից: Մալաթիայում գտնում է քրոջը՝ Հռիփսիմեին, իսկ որոշ ժամանակ անց՝ նաև Գևորգի որդի Հայկազին: Շուտով հայտնի է դառնում, որ ԱՄՆ-ից Թադևոսը վերադարձել և միացել է Սեբաստացի Մուրադի ջոկատին, սակայն նրան տեսնել այդպես էլ չի հաջողվում. 1916 թ. աշնանը Թադևոսը զոհվում է: 1920 թ. Հայկազ, Հակոբ և Հռիփսիմե Թևեքելյանները տեղափոխվում են Սիրիա, ապա՝ ԱՄՆ:

Այսպիսով, Թևեքելյան գերդաստանի 16 անդամներից ցեղասպանությունից փրկվել են միայն հինգ երեխաները:

1946 թ. սկիզբ է դրվում ցեղասպանությունից մազապուրծ տասնյակ հազարավոր հայերի հայրենադարձությանը: Առաջին քարավանը նավով Եգիպտոսից հասնում է Բաթում, որի մեջ էր նաև Մանվել Թևեքելյանը՝ քրոջ Հեղինեի և նրա ընտանիքի հետ: Ավելի ուշ նրանք հաստատվում են Լենինականում (այժմ՝ Գյումրի):

Խորհրդային Հայաստանում լույս տեսնող «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթում 1960 թ. տպագրված մի հայտարարության մեջ, որի հեղինակը բոստոնաբնակ Հայկազ Թևեքելյանն էր, տեղեկացնում էր, որ Եղեռնից հրաշքով փրկվել և ԱՄՆ-ի Բոստոն քաղաքում են հաստատվել Թևեքելյան գերդաստանից Հռիփսիմեն, Հակոբը և Հայկազը: Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած Թևեքելյան ընտանիքի անդամները միմյանց հանդիպում են Երևանում՝ 1962 և 1967 թվականներին:

Գեղարվեստական շնչով ներկայացված այս վավերագրությունը, կարծում ենք, արձագանք կգտնի յուրաքանչյուր ընթերցողի սրտում:

Նշենք, որ գրքի հայերեն, ռուսերեն և անգլերեն տարբերակները վաճառվում են Հայոց ցեղասպանության թանգարանի գրախանութում: