Մարտի 5-6-ը Վիլնյուսում Լիտվայի արտաքին գործերի նախարարությունը Վիտաուտաս Մագնուս համալսարանի Անդրեյ Սախարովի հետազոտական կենտրոնի և Վիլնյուսի համալսարանի հոգեբանության ինստիտուտի հետ համատեղ կազմակերպել է «Առերեսում չմարսված անցյալի հոգեցնցման (տրավմայի) հետ» գիտաժողովը։

Լիտվայի հանրապետության նախկին նախագահ Վալդա Ադամկույի (1998-2003, 2004-2009) կողմից բացված գիտաժողովի նպատակն էր դիտարկել տրավմայի շրջանակը, քննարկել դրա ազդեցությունը հավաքական հոգեբանության վրա, ուսումնասիրել ավելի մեծ հավաքականությունների, մասնավորապես ազգերի հաջողությունները և ձախողումները տրավմայի հետևանքները հաղթահարելու գործում: Գիտաժողովի խնդիրը հետևյալ հարցադրումն էր. «Հոգեբուժությունը միջոցներ է տրամադրում անհատին անձնական տրավմաները հաղթահարելու համար, արդյոք հնարավո՞ր է միևնույն միջոցները կիրառելով օգնել ազգին հաղթահարել պատերազմի, ցեղասպանության, կոտորածի կամ քաղաքական ճնշման հավաքական տրավման»:

Գիտաժողովը բաժանված էր չորս նստաշրջանի, որոնց ընթացքում անվանի գիտնականներ, արվեստագետներ, գրողներ փորձեցին կիսել իրենց պատկերացումները հավաքական տրավմաների, դրանց պատճառների և դրանց հավանական ապաքինման մեթոդների վերաբերյալ:

Իր ողջույնի խոսքում (1) Լիտվայի Հանրապետության ԱԳՆ խոսնակ Լայմոնաս Թալաթ-Կելփսան ներկաների հետ կիսեց այն գաղափարը, որ լիտվական հասարակությունը հիվանդ է և ոչ կորոնավիրուսով: Լիտվայում տղամարդիկ ինքնասպան են լինում վեցից յոթ անգամ ավելի հաճախ, քան կանայք, ինչը հանգեցնում է աշխարհում սեռերի միջև ամենաբարձր հարաբերակցությունը: Խոսնակի տրամադրած տվյալների համաձայն, լիտվացիները ճնշված են զգում, դժգոհում են երկրի տնտեսական աճից, մինչդեռ սպառողական ծախսերը 2019-ին հասել են անկախությունից ի վեր ամենաբարձր կետին: Թալաթ-Կելփսան իր խոսքում առաջ քաշեց այն միտքը, որ ընկճվածությունը և ինքնասպանությունների բարձր թիվը կարող են կապված լինել քսաներորդ դարի լիտվական պատմության վերանայման արագության հետ: Այդ վերանայումը խթանում է անհատի ինքնության ճգնաժամը` մարդկանց հնարավորություն չտալով վերլուծել և ընկալել տրավմաները, որոնց նրանք ենթարկվել են:

Քանի որ Լիտվայում նացիստական և կոմունիստական ոճրագործների վերաբերյալ գիտական աշխատությունները մեծ թիվ են կազմում, ԱԳՆ խոսնակը նշեց, որ ժամանակն է դեմ հանդիման կանգնել երկու ռեժիմների հետ համագործակցող տեղացիների, ինչպես նաև Հոլոքոստում լիտվացիների մեղսակցության պատմությանը: Մարդիկ, որոնք վերապրել են 50 տարվա համակարգված չարաշահումները և անարդարությունը, իհարկե տրավմայի բազմաթիվ աղբյուրներ ունեն: Սակայն ըստ Թալաթ-Կելփսայի, կարևոր է ընդունել, որ լիտվացիների ցավը եզակի լինելով, միակը չէ, փոխըմբռնում, որը կնպաստի երկրի հրեական, լեհական և այլ համայնքների հետ կամուրջների վերակառուցմանը:

Նմանատիպ հույս հայտնեց նաև պրոֆ. Ռոբերտ Վան Վորենը (սովետական և հետսովետական ուսումնասիրությունների պրոֆեսոր, Վիտաուտաս Մագնուս համալսարան): Վան Վորենն իր խոսքում շեշտեց այն փաստը, որ նացիստական օկուպացիայի հենց առաջին օրվանից հրեաները սպանվել են լիտվացի քաղաքացիական անձանց կողմից, երբեմն գերմանացիների օժանդակությամբ, երբեմն էլ՝ առանց: Հասարակ մարդիկ փողոցում դատաստան էին տեսնում հրեաների հետ՝ մեղադրելով նրանց լիտվացիների դժբախտությունների համար: Սպանություններին հաջորդեցին սեփականազրկումը և թալանը՝ ստեղծելով պատմության մի դրվագ, որը թողնվեց սերունդներին «մարսելու» գրեթե 80 տարի: Ըստ Վան Վորենի՝ պատերազմը փոխեց և՛ զոհին, և՛ ոճրագործին, բայց դեպի ապագա քայլ կատարելու համար նրանք երկուսն էլ պետք է համակերպվեն անցյալի հետ, որն այլևս հնարավոր չէ փոխել:

Քանի որ լիտվացիները պատմության մեջ մտել են որպես հրեասպաններ, իսկ հոլանդացիները` որպես փրկողներ, պրոֆ. Վան Վորենն իր գրքի համար (2) զուգահեռներ է տարել Նիդեռլանդների հետ: Հետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ միակ տարբերությունն այն էր, որ լիտվացիները հրեա քաղաքացիներին սպանել են տեղում, իսկ հոլանդացիները նրանց տեղափոխել են գնացքով` «թողնելով սպանության իրականացումն այլոց»: Լիտվացիները գիտեն, թե ինչ է տեղի ունեցել, և նրանք զգում են ինչպես զոհի, այնպես էլ հանցագործի սերունդ լինելու ճնշումը: Միևնույն ժամանակ, շատ լիտվացիներ խոսում են «երկակի ցեղասպանություն» մասին՝ նկատի ունենալով լիտվացիների աքսորը Սիբիր, ինչը հեղինակը իրավական տեսանկյունից այդպիսին չի համարում: Այնուամենայնիվ, նա կասկած չունի, որ Սիբիրից վերադարձած լիտվացու և Հոլոքոստի հրեա վերապրողի վիճակը շատ չէր տարբերվում: Սրա խոսուն վկայությունն իր անձնական պատմությունն է: Վան Վորենի զոքանչը արտաքսվել է Սիբիր, և երբ նա վերադարձել է, նրա հայրական տանն ապրում էր մեկ այլ ընտանիք: Թե՛ նոր բնակիչները, և թե՛ հարևանները, որոնք օգտագործում էին նրա անձնական իրերը, մտադրություն չունեին դրանք վերադարձնել սեփականատիրոջը: Այս դեպքը ոչնչով չի տարբերվում պատերազմից հետո Ամստերդամ վերադարձած մի հրեայի ճակատագրից, որի տանը բնակություն հաստատած կինը դուռը բացելով բացականչել է. «Ինչո՞ւ հենց իմ հրեան պիտի վերադառնար»:

Վան Վորենը եզրակացրեց, որ 20-րդ դարը դժբախտությունների շղթա էր լիտվացիների համար, որը վիկտիմիզացվել է ոչ միայն կոմունիստական վարչակարգի կողմից: Երբեմն ոճրագործ լինելու բեռը զոհ լինելու բեռից թեթև չէ, բայց լիտվացիների մեծամասնությունը որոնում է ոչ թե արդարացում, այլ բացատրություն: Այս դեպքը զոհի և ոճրագործի համադրության վառ օրինակ է:

Հետվնասվածքային խանգարումը (PTSD) բուժելու և Հոլոքոստը վերապրածներին և նրանց սերունդներին (քանի որ տրավման փոխանցվում է սերունդներին) սոցիալ-հոգեբանական օգնություն ցուցաբերելու նպատակով 1987 թ. Իսրայելում ստեղծվել է Հոլոքոստի վերապրածներին աջակցող կազմակերպությունը (AMCHA): Կազմակերպության նախագահ Լուկաս Ուելցն իր խոսքում բացատրեց, որ Հոլոքոստի վերապրողների հոգեցնցման աղբյուրներից մեկը ժխտումն էր: Նույնիսկ Իսրայելում հրեաները դժվարությամբ էին հավատում վերապրածների պատմությանը, ինչը սկսեց փոխվել միայն Էյխմանի դատավարությունից հետո: Տրավմայի հաջորդ աղբյուրը գերմանացիների ինքնավիկտիմիզացումն էր: Ուելցը հստակեցրեց, որ թեև գերմանացիների կորուստները Երկրորդ աշխարհամարտի ընթացքում հսկայական են, սա «համանման ցավ չէ»:

Նրա զեկույցի հետաքրքիր դիտարկումներից էր այն, որ տրավմայի աղբյուրները կարող են լինել անկանխատեսելի: Ինչպես ամխայի պացիենտներից մեկը նշեց հարցազրույցում, տրավմատիկ էր համակենտրոնացման ճամբարի ազատագրման օրը. դռները, որոնք հինգ տարի փակ էին, բացվեցին և հրեաներն ազատագրվեցին: Այդ պահին էլ նրանք գիտակցեցին, որ ոչ տուն ունեն, ոչ էլ հարազատ, ում մոտ կարող են գնալ: Եվ այս «լիակատար անօթևանի» կարգավիճակն էր տրավմատիկ:

Գիտաժողովի ընթացքում մի քանի անգամ շեշտվեց, որ տրավմատիկ իրադարձությունների հիշատակումը կարևոր է հոգեբանական տրավման հաղթահարելու համար:

Շեշտելով դրա կարևորությունը Իվ Դուտրոն (Պետական խորհրդի անդամ, Ֆրանսիայի նախկին դեսպանը ԵԱՀԿ-ում) ընդգծեց, որ «պատմության քաղաքական ընթերցումից» պետք է խուսափել: Որպես օրինակ Դուտրոն բերեց 2005 թ. գաղութատիրության մասին ֆրանսիական օրենքը, որի 4-րդ հոդվածը պարտադրում էր ավագ դպրոցի ուսուցիչներին ուսուցանել գաղութատիրության «դրական կողմերը»` Ֆրանսիայում գիտական և հանրային մեծ քննարկում բարձրացնելով (3): Երկրորդ օրինակը Ալժիրի պատերազմի հուշարձանն է: Հուշարձանը, որի բացումը տեղի ունեցավ 2002 թ. դեկտեմբերի 5-ին նախագահ Ժակ Շիրակի կողմից, հարգանքի տուրք է Ալժիրի պատերազմի (1954-1962 թթ.) ժամանակ զոհված ֆրանսիացի զինվորներին և քաղաքացիներին: Տեղաբնիկ զոհերը, Ֆրանսիայի պատերազմական հանցագործությունները և գաղութատիրությունը իհարկե ներառված չեն հուշարձանի պատումի մեջ: Երկու օրինակներն էլ Դուտրոն որակեց որպես ֆրանսիացիների «գաղութացման նոստալգիա»:

Հաագայի պատմական արդարության և հաշտեցման ինստիտուտի տնօրեն դոկտոր Թիմոթի Ռիբակը քննարկեց «հաջողված» հուշարձանների մի քանի օրինակներ: Զեկույցը նա սկսեց այն պնդմամաբ, որ պատումները ժամանակի ընթացքում փոխվում են, ուստի հուշարձանները չպետք է պարտադրող լինեն և մեծ տարածք զբաղեցնեն: Ըստ Ռիբակի, լավ օրինակ են գայթաքարերը Բեռլինում: Դրանք հիշատակում են 1933-1945 թթ. նացիստական վարչակարգի կողմից հետապնդվող մարդկանց` փոքր տարածքում սեղմ պատմություն տրամադրելով: Քարերը ներկայացնում են քաղաքային հիշատակման նոր ձև և կենտրոնանում անհատական ողբերգությունների վրա: Հաջողված մեկ այլ օրինակ է սփոփիչ կնոջ կամ Խաղաղության արձանը Սեուլում: Այն ստեղծվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ճապոնական բանակի կողմից սեռական ստրկության ենթարկված կորեացի զոհերին հիշատակելու համար: Արձանի շարունակությունը դատարկ աթոռն է, որտեղ յուրաքանչյուրը նստելով կարող է փորձել պատկերացնել զոհի հոգեվիճակը, որոնք երկար ժամանակ մերժված էին հենց իրենց հասարակության կողմից: Միտքը շարունակեց միջազգային ճանաչում ունեցող լիտվացի արվեստագետ Եսթեր Շալեվ-Գերցը, որի համոզմամբ հուշարձանները պետք է լինեն ներգրավող և մտածելու տեղիք տվող: Նա գիտաժողովում ներկայացրեց իր վաղ աշխատանքներից մեկը` 1986 թ. Համբուրգում ֆաշիզմի դեմ կանգնեցված արձանը: Հանրային հրապարակում տեղադրված հուշարձանը 12 մետր բարձրությամբ կապարապատ սյուն է: Ֆաշիզմի դեմ իրենց վերաբերմունքն արտահայտելու նպատակով բնակիչները մետաղական մատիտով իրենց անունները փորագրում էին ուղղակիորեն հուշարձանի մակերեսին: Ինչպես արվեստագետը բացատրեց, քարի կտորը պետք է մարդկանց համար դառնա ինքնաարտահայտման միջոց. «Ֆաշիզմի դեմ պայքարում են մարդիկ, ոչ թե հուշարձանները»:

Անհատների և խմբերի վերաբերմունքը փոխելու նպատակով պրոֆ. Վամիկ Վոլկանը (Վիրջինիայի համալսարանի պրոֆ., Միջազգային երկխոսության նախաձեռնության նախագահ (4), խաղաղության Նոբելյան մրցանակի քառակի թեկնածու) և Արման Վոլկասը (հոգեթերապևտ) հաշտեցմանը նպաստելու նպատակով աշխատում են հակամարտող խմբերի հետ` ճապոնացի-կորեացի, հայ-թուրք, հրեա-գերմանացի: Տրավման առաջացնում է զայրույթ և անտարբերություն ինչպես անհատական, այնպես էլ խմբային մակարդակներում, ինչն էլ իր հերթին սնուցում է նոր կոնֆլիկտ և նոր տրավմա: Սրա վառ օրինակը ներկայացվեց խորհրդատու հոգեբույժ դոկտ. Մահեսան Գանեսանի կողմից, ով աշխատում է Շրի Լանկայի Հոգեկան առողջության ազգային ինստիտուտում: Նա նշեց, որ քաղաքացիական պատերազմը Շրի Լանկայում ավարտվել է (1983-2009 թթ.), սակայն բնակչությունը դեռ փորձում է հաղթահարել դրա հետևանքները: Բռնությունն առօրեականացվել է, մարդկանց անհետացումը, մարդու իրավունքների ոտնահարումը, ընտանեկան բռնությունը դարձել են սովորական: Ընտանիքի անդամները չեն կարողանում գտնել և թաղել հարազատներին, ողբալ մահացածներին: Սա չլուծված հակամարտություն է և նոր տրավմաների աղբյուր, որոնք ոչնչացնում են մարդու կյանքը, քանդում ավանդական հասարակական կապերը:

Լոնդոնի Քինգ Քոլեջի հոգեբանական բժշկության պրոֆեսոր Սիմոն Ուեսելիի խոսքով` անցյալի քննությունը և ընդունումը, ինչը երբեմն դժվար է անել, կարևոր է ինչպես անհատի, այնպես էլ` խմբի համար: Ինչպես Ուեսելին արդարացիորեն նշեց. «Մարդն իր կյանքի տարբեր ժամանակահատվածներում կարող է լինել և́ հանցագործ, և́ զոհ, և́ հանդիսադետ, նմանապես նաև երկրներն ու մշակույթները»:

Գիտաժողովի փակման խոսքը կարդաց ԱԳՆ խոսնակ Լայմոնաս Թալաթ-Կելփսան, ով ներկայացրեց «Կոլեկտիվ տրավմայի հետևանքների հետ գործ ունենալու Վիլնյուսյան հռչակագիրը» (5), որը որոշվեց հանրայնացնել գիտաժողովի ավարտից հետո: Նա նաև հույս հայտնեց, որ տարբեր երկրներ ներկայացնող պատվիրակները կնպաստեն գաղափարի ընդօրինակմանը և կկազմակերպեն գիտաժողովի երկրորդ փուլը:

Համաժողովն ընդհանուր առմամբ կարելի է ամփոփել հետևյալ դիտողություններով.

1. Հավաքական տրավման հավաքական բարոյական երկընտրանք է, որը բխում է այն ընտրությունից, որը տվյալ խումբն իրականացրել է իր պատմության որոշակի պահին:

2. Տրավմաները համընդհանուր են, դրանք աշխարհագրորեն սփռված են, տարբեր է միայն ազգերի վերաբերմունքը դրանց նկատմամբ:

3. Այն, ինչ պատահել է «մեզ» հետ որպես հավաքականության, սովորաբար գերակշռում է տրավմաների վերաբերյալ քննարկումներում:

4. Ճանաչումը, հանրային ներողությունները, հիշատակումը, ամբողջական սուգը և փոխհատուցումը, նույնիսկ խորհրդանշական, խումբը (ազգը) բուժելու ուղղութամբ կարևոր քայլեր են: