21.12.2022


2020 թ. հիմք դրվեց ՀՑԹԻ ֆոնդերում պահվող անտիպ հուշագրությունների հրատարակմանը: «Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների հուշագրություններ» մատենաշարի շրջանակներում արդեն լույս է տեսել հինգը գիրք: Այս տարի դրանց ավելացել է ևս երկուսը:

Մատենաշարի 6-րդ գրքի մեջ ամփոփված են ՀՑԹԻ գիտաշխատողներ Ռոբերտ Թաթոյանի և Նարինե Հակոբյանի կողմից խմբագրված, ծանոթագրված, առաջաբանով հարստացված ցարդ անտիպ երկու հուշագրություններ՝ «Արտաշես Խաչատրյան, Հուշեր» և «Լևոն Աշպահյան, Իմ կյանքի մասին»:

Ծնունդով Բայազետի գավառի Երիցու գյուղից Արտաշես Խաչատրյանը՝ որպես ականատես, իր հուշերում պատմում է 1914 թ. դեկտեմբերի վերջերին Բայազետի հայության Կովկաս գաղթի, ինչպես նաև Զորավար Անդրանիկի հրամանատարությամբ 1918 թ. ապրիլին ստեղծված Հայկական առանձին հարվածող զորամասի կազմում իր ծառայության մասին:

Սեբաստացի Լևոն Աշպահյանը իր հուշերում պատմում է Հայոց ցեղասպանության ժամանակ կորցրած հարազատների, հրաշքով փրկվելու, մուսուլմանների կողմից շահագործվելու, Հունաստան տեղափոխվելու և Խորհրդային Հայաստան հայրենադարձվելու մասին: Նրա պատմությունը սեբաստահայության տեղահանության և կոտորածների մասին ուշագրավ տեղեկություններ է պարունակում:

Մատենաշարի 7-րդ գրքում անգլերենով ներկայացված են ՀՑԹԻ գիտաշխատողներ Ռեգինա Գալուստյանի և Ռոբերտ Թաթոյանի կողմից խմբագրված, ծանոթագրված, առաջաբանով ու հավելվածներով հարստացված երկու հուշագրությունները՝ “Aram Mantashyan, Aram Could Not Be Seito” և “Sokrat Mkrtchyan, Memoirs”, թարգմանված Արա Ստեփան Մելքոնյանի կողմից:

Արամ Մանթաշյանի հուշագրությունը Շապին Գարահիսարի գավառի Մշակնոց գյուղից տեղահանված մի տղայի պատմություն է: Սոկրատ Մկրտչյանը ներկայացնում է իր հայրենի գյուղի՝ Բիթլիսի (Բաղեշ) գավառի Խլաթի գավառակի Փրխուս գյուղի հայ բնակչության բնաջնջման, դրա արդյունքում իրեն և իր ընտանիքին բաժին ընկած փորձությունները:

Այս տարի ՀՑԹԻ-ն Արա Ստեփան Մելքոնյանի անգլերեն թարգմանությամբ հրատարակել է նաև Զաբել Եսայանի «Մուրատի ճամբորդութիւնը. Սվազէն Պաթում» (“Murad’s Journey: From Sivas to Batum”) գիրքը, որում ամփոփված է Սեբաստացի Մուրադի կյանքի մեկ տարվա պատմությունը. 1915 թ. նրա ձերբակալության հրամանի, դրանից հետո լեռներ բարձրանալու, հայրենի Սեբաստիայի բնակչության տեղահանության և կոտորածների, թուրք հրոսակների դեմ պայքարի, պոնտացի հույների ցուցաբերած օգնության և Բաթում հասնելու մասին: