22.03.2023
Մարտի 18-ին Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի գիտաժողովների սրահում տեղի ունեցավ «Սողոմոն Թեհլիրյան. հայոց արդարհատույցը» խորագրով դասախոսությունների շարք: Ներկաներին ողջունեց ՀՑԹԻ տնօրեն, պ.գ.դ. Հարություն Մարությանը և նշեց, որ թեև Սողոմոն Թեհլիրյանը և Նեմեսիս գործողությունը բավականաչափ ճանաչելի են, այնուամենայնիվ, կան դեռ չուսումնասիրված և չլուսաբանված կողմեր:
Օրվա առաջին բանախոսը ՀՑԹԻ թանգարանային ֆոնդերի բաժնի վարիչ, գլխավոր ֆոնդապահ Գոհար Խանումյանն էր: Նա ներկայացրեց «Հատուկ գործ». արդարադատության իրականացում» խորագրով դասախոսությունը, որի ընթացքում անդրադարձ կատարեց 1919 թ. աշնանը Երևանում գումարված ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր ժողովում կայացված խիստ գաղտնի որոշմանը, որով նախատեսվում էր մահապատժի ենթարկել Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչներին և իրականացնողներին. այդ գործողությունը կոչվեց «Հատուկ գործ», որն ավելի հայտնի է «Նեմեսիս» ծածկանունով: Այն վստահվեց ՀՅԴ Հատուկ կամ Պատասխանատու մարմնին: Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչների նկատմամբ պատժիչ գործողությունների մանրազնին նախապատրաստությունն ու անմիջական վերահսկողությունը հանձնարարվեց ՀՅԴ գործիչներ Արմեն Գարոյին (Գարեգին Փաստրմաճյան) և Շահան Նաթալիին (Հակոբ Տեր-Հակոբյան): Նրանք էլ Հատուկ մարմնի կազմում ներգրավում են մարտական հարուստ փորձառություն ունեցող և Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած երիտասարդների՝ Սողոմոն Թեհլիրյանին, Արշավիր Շիրակյանին, Արամ Երկանյանին, Միսաք Թորլաքյանին և այլոց: Բանախոսության ընթացքում ներկայացվեց Թալեաթի հայտնաբերումն ու գնդակահարումը Բեռլինում, ապա դրան հաջորդած՝ Ս. Թեհլիրյանի դատավարությունը։
Օրվա երկրորդ բանախոսը Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարանի Շոա հիմնադրամի՝ (USC Shoah Foundation) Հայոց ցեղասպանության վկայությունների ցուցակագրող Օսիկ Մոզեսն էր, որը ներկայացրեց «Սողոմոն Թեհլիրյանի դատավարությունը. ծանոթագրություններ գերմանական արխիվից» խորագրով դասախոսություն: Բանախոսը ներկայացրեց Թեհլիրյանի դատավարությանը վերաբերող գերմանական արխիվներից փաստաթղթեր և նշեց, որ իր ուսումնասիրությունների արդյունքում հանգել է այն եզրակացությանը, որ գերմանական դատարանը արագացրել է դատավարությունը (այն տևել է երկուսուկես օր՝ 1921 թ. հունիսի 2/3-ը) և արել ամեն հնարավորը ազատվելու այդ «անհանգիստ օտարերկրացուց» («lästigen Ausländer»)՝ Սողոմոն Թեհլիրյանից, քանի որ բոլորը նորից սկսել էին խոսել հայերի բռնագաղթից և կոտորածներից, որում իր մեղքի բաժինն ուներ նաև Գերմանիան:
Օրվա վերջին բանախոսը «Թուֆենկյան» բարեգործական հիմնադրամի հաղորդակցության և հասարակության հետ կապերի տնօրեն, Սողոմոն Թեհլիրյանի «Վերյիշումներ. Թալէաթի Ահաբեկումը» հուշագրության անգլերեն թարգմանության հեղինակ Պետօ Տէմիրճեանն էր, որն էլ ներկայացրեց «Վերյիշումներ. Թալէաթի Ահաբեկումը» հուշագրության անգլերեն թարգմանության մասին» վերնագրով դասախոսությունը: Ներկաներին տեսաուղերձով ողջունեց նաև հուշագրության առաջաբանի հեղինակ, Կոմիտաս ինստիտուտի տնօրեն Արա Սարաֆյանը, ով կարևորեց գրքի անգլերեն թարգմանությունը և ծանոթագրություններ կազմելը։ Պետօ Տէմիրճեանը նշեց, որ անգլերեն թարգմանելու ընթացքում ուսումնասիրել է ոչ միայն Թեհլիրյանի հուշագրությունը, այլև Նեմեսիս գործողությունն առհասարակ: Նա ներկայացրեց նաև Թալեաթի սպանության մասին հայկական և արտասահմանյան մամուլի առաջին արձագանքները:
Դասախոսությունների ավարտին ներկաները հնարավորություն ունեցան հարցեր ուղղելու բանախոսներին:
