24.11.2017


1512 թ. սկսած բազմաթիվ հայկական գաղթավայրերում, շարունակելով առաջին հայ տպագրիչ Հակոբ Մեղապարտի սկսած գործը, հիմնվեցին տպարաններ և հրատարակվեցին հայերեն գրքեր: Օսմանյան կայսրությունում հայկական տպագրությունը սկիզբ առավ 1567 թ. Աբգար Թոքաթեցու ջանքերով: Ժամանակի ընթացքում Կ. Պոլիսը դարձավ հայ գրատպության հիմնական կենտրոններից մեկը` տալով տպագրիչների, տպարանատերերի ու լրագրողների հարյուրավոր անուններ, ովքեր մեծ ավանդ ունեցան ինչպես հայ ժողովրդի, այնպես էլ Օսմանյան կայսրության զարգացման պատմության մեջ:

Շուրջ մեկ դար առաջ բոլոր հայաբնակ վայրերում, այդ թվում Կ. Պոլսում և Օսմանյան կայսրության հայաշատ քաղաքներում, մեծ շուքով նշվեցին հայ գրերի գյուտի 1500-ամյա և հայ տպագրության 400-ամյա հոբելյանները: 1912 թ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գևորգ Ե-ի հատուկ շրջաբերական կոնդակով ընթացիկ տարին հայտարարվեց հոբելյանական. որոշվեց միջոցառումները սկսել 1912 թ. հոկտեմբերի 13-ին և ուղիղ մեկ տարի հետո` 1913 թ. հոկտեմբերի 13-ին (Ս. Թարգմանչաց տոնին), կազմակերպել հոբելյանական տարվա հանդիսավոր փակումը: Մշակվեց հոբելյանական տոնակատարությունների ծրագիր և նախատեսվեց հրատարակել հայագիտական ծավալուն ժողովածու: Այն ստացավ համազգային բնույթ, ուստի և կոչվեց «Համազգային մեծ հոբելյան»:

Կ. Պոլսի հոբելյանական հանձնաժողովի նախագահ նշանակվեց պոլսահայ բժիշկ, հասարակական գործիչ Վահրամ Թորգոմյանը: Կ. Պոլսում տոնակատարություններ կազմակերպվեցին Հայոց պատրիարքարանում, Բերայի «Փթի Շան» թատրոնում, Թաքսիմի հրապարակում, Կետիկ փաշայում, Սկյուտարում, Սամաթիայում, Գատըգյուղում: Հանդիսություններ եղան Թոքատում, Խարբերդում, Սասունում, Վանում, Սեբաստիայում, Մարզվանում, Արմաշում, Բրուսայում, Մեզրեում, Մուշում, Ադանայում և այլուր: Միջոցառումների ընթացքում շեշտվում էր հայ տպագրական մշակույթի կրողների մեծ ավանդը Օսմանյան կայսրության ժողովուրդների և մասնավորապես թուրք ժողովրդի լուսավորության, տպագրական գործի և տարբեր բնագավառների զարգացման պատմության մեջ:

Տոնի գլխավոր եռօրյա միջոցառումները սկսվեցին 1913 թ. հոկտեմբերի 11-ին: Այդ օրը Կ. Պոլսի Ս. Աստվածածին Մայր եկեղեցում Նազարեթ Տաղավարյանի նախագահությամբ Ազգային ժողովի բացառիկ նիստ գումարվեց, որտեղ ստորագրվեց համաձայնագիր, ըստ որի Հայ Առաքելական և Հայ Ավետարանական եկեղեցիները, արևմտահայության քաղաքակրթական զարգացումն ապահովելու համար պետք է համախմբվեին Սահմանադրությամբ նվիրագործված ներքին ինքնավարության շուրջ` պահպանելով իրենց կրոնական և վարչական անկախությունը: 1913 թ. հոկտեմբերի 13-ի առավոտյան Կ. Պոլսի Ս. Աստվածածին Մայր եկեղեցում տոնի առթիվ եռաձայն պատարագ մատուցվեց: Երգեցողությունը վարեց Փարիզի կոնսերվատորիայի սան Արմենակ Շահմուրադյանը («Տարոնի սոխակ») Կոմիտաս վարդապետի մասնակցությամբ: Պատարագից հետո կատարվեց հոգեհանգստի արարողություն հայ գրի և տպագրության երախտավորների հիշատակին: Հրավիրյալների թվում էին օտարերկրյա դիվանագետներ, կառավարության ներկայացուցիչներ և այլ բարձրաստիճան հյուրեր: Հոբելյանական հանձնաժողովի նախաձեռնությամբ լույսերով էին զարդարվել Կ. Պոլսի բոլոր հայկական եկեղեցիների ու վարժարանների դռները: Այդ օրը մայրաքաղաքի ողջ հայությունը հավաքվել էր եկեղեցու բակում և շրջակա փողոցներում, ինչի հետևանքով դժվարացել էր կարգուկանոնի պահպանումը միջոցառումների ընթացքում:

Ինչպես մայրաքաղաքում, այնպես էլ գավառներում միմյանց հաջորդեցին կրոնական և գրական հանդիսությունները: Բրուսայում մեծ հոբելյանը նշվեց հոկտեմբերի 25-ին Ազգային վարժարանում, Բիթլիսում` հոկտեմբերի 26-ին Ս. Գևորգ և Խնդրակատար վանքերում: Տարոնի կենտրոնական հոբելյանական հանձնաժողովը բազմամարդ միջոցառումներ անցկացրեց Ս. Սահակի գերեզմանի մոտ, Ս. Թարգմանչաց ու Ս. Կարապետ վանքերում և քաղաքի տարբեր հատվածներում: Որոշված էր միջոցառումների ժամանակ հանգանակություն իրականացնել հօգուտ Սասունի պարբերական մամուլի զարգացման:

Այս արժանահիշատակ հոբելյանի առթիվ պոլսահայ հայտնի երաժշտական տոհմի ներկայացուցիչ Հարություն Սինանյանը գրել է «Մեսրոպյան քայլերգ և մեղեդի» դաշնամուրային ստեղծագործությունը: Կ. Պոլսի հայ ոսկերիչների կողմից Զ. Յաղուբյանը Հայոց պատրիարքարանին է նվիրել եգիպտական հաղթասյան նմանությամբ պատրաստված ադամանդազարդ հայկական այբուբենով ոսկյա հուշանվեր, որը պետք է ուղարկվեր Էջմիածին: Կոմիտասը պատրաստել էր «Ով մեծասքանչ դու լեզու» երգի ձայնագրությունը, որը պետք է տպագրվեր և վաճառվեր ողջ տարվա ընթացքում: 1912 թ. հայ գրերի գյուտի 1500-ամյակի և հայ տպագրության 400-ամյակի հոբելյանի օրերին տարբեր քաղաքներում լույս տեսան հայ գրի ու տպագրության պատմությունը ներկայացնող հրատարակություններ: Կ. Պոլսում հրատարակվեցին Թեոդիկի «Տիպ ու տառ» գիրքը (Կ. Պոլիս, 1912), Վահան Զարդարյանի «Յիշատակարան: Հայ երեւելիներու կենսագրութիւնները, լուսանկարները, ձեռագիրները, գրութիւնները եւլն. եւլն. 1512-1912» (Կ. Պոլիս, 1910-1912) եռահատոր պատկերազարդ գիրքը, Խաչիկ Թահտաճյանի «Ոսկետետր ասեղնագործութեան» ալբոմը (1913), Մելքօն Յովսէփեանի Համազգային տօնը եւ պարտիզակցին (Ատա-Բազար, 1913) և այլն: Այս կրկնակի տոնի առիթով թողարվեց նաև հոբելյանական բացիկ:

1913 թ. հոկտեմբերի 13-ի երեկոյան հոբելյանական տարվա փակման առիթով Կ. Պոլսի «Լեշիկի» թատրոնում ելույթ ունեցավ Կոմիտասի «Գուսան» 200 հոգանոց երկսեռ երգչախումբը, որը դարձավ այս կրկնակի հոբելյանի տոնակատարության կարևոր օղակներից մեկը: Համերգին ներկա էին օտարերկրյա դիվանագետներ, թուրք մտավորականներ և պետական այրեր, որոնց թվում էին Ներքին գործերի նախարար Մեհմեդ Թալեաթը, ով նաև շնորհավորական խոսք հնչեցրեց կառավարության անունից, Փոստ-հեռագրատան նախարար Օսկան Մարտիկյանը, Գյուղատնտեսության և առևտրի նախարար Սուլեյման Էլբիսթանին, փոխարտգործնախարար Էնվեր փաշան, Շեյխ-ուլ-իսլամ Բեհա բեյը, Ֆինանսների նախարար Մահմուդ Էսաֆը, Ազգային ժողովի և Օսմանյան խորհրդարանի պատգամավոր Գրիգոր Զոհրապը և այլ պաշտոնյաներ, թերթերի արտոնատերեր, մտավորականներ, հոգևոր դասի նեկայացուցիչներ: Հյուրերը, շնորհավորելով հայ ժողովրդին համազգային կրկնակի հոբելյանների առթիվ, ընդգծեցին հայ ժողովիդի կատարած դերը Սահմանադրական Թուրքիայի զարգացման գործում:

Արևմտահայ մամուլը կարևորեց զույգ հոբելյանների խորհուրդը և մանրամասն լուսաբանեց իրականացվող միջոցառումները: Պարբերական մամուլի ամբողջական թողարկումներ նվիրվեցին զույգ հոբելյաններին: Ժամանակի արևմտահայ մամուլը բարձր գնահատեց այն հանգամանքը, որ միջոցառումներին ակտիվ մասնակցություն ունեցան նաև հայ կաթոլիկներն ու բողոքականները, ինչպես նաև հայկական բոլոր քաղաքական կուսակցությունները և հայ ժողովրդի պատմության մեջ առաջին անգամ համերաշխություն ստեղծվեց հայության բոլոր հատվածների միջև:

Հոկտեմբերի 13-ին Կ. Պոլսի թուրքական և ֆրանսիական բոլոր թերթերը ևս ծավալուն սյունակներ նվիրեցին «Հայկական մեծ հոբելյանին»: Թուրքական «Tanin» օրաթերթը հաղորդեց, որ երեկ հայ հայրենակիցները իրավացի պարծանքով մեծ տոն կատարեցին, իսկ «La Turquie» թերթը, ներկայացնելով տոնական միջոցառումները, հիացմունքով է խոսել Կոմիտասի երգչախմբի ելույթի մասին, փաստելով, որ Կ. Պոլիսը նման երգչախումբ երբևէ չի տեսել: Հայ գրերի գյուտի 1500 և տպագրության 400 ամյակների առթիվ հայ մշակույթի կենտրոններում կազմակերպված միջոցառումներին է անդրադարձել նաև մոսկովյան «Искры» շաբաթաթերթը: 1913 թ. հոկտեմբերյան համարներից մեկում թերթը լուսաբանել է Կ. Պոլսի Թաքսիմի հրապարակում արևմտահայության շուրջ հիսուն հազար hոգանոց բացօթյա միջոցառումը և թերթում զետեղել միջոցառման մեծադիր մի լուսանկար:

Հոբելյանական հանդիսությունները, բացի իրենց ստեղծած ընդհանուր ոգևորության մթնոլորտից, ունեին նաև մնայուն արդյունք` Կրթական ֆոնդին հանգանակված գումարները պետք է օգտագործվեին հայկական դպրոցների զարգացման նպատակով: Հայ մշակույթի զարգացումը և քաղաքակրթությունը հատկանշող այս մեծ հոբելյանն ամրապնդեց հայության մեջ սերը դեպի ազգային ավանդույթները, մայրենի լեզուն, գրականությունը և պատմությունը, ինչպես նաև հավատը` հայրենիքի, եկեղեցու և կրոնի հանդեպ:

Սակայն, հանդիսավոր ու ծավալուն այս միջոցառումները շատ ակնառու էին, որոնց ընթացքում փառաբանվում էր սահմանադրությունը, ազատությունը, արդարությունն ու հավասարությունը, ևս մեկ անգամ ընդգծվում` հայերի կրթական բարձր մակարդակն ու քաղաքակրթական գերակայությունը բոլոր ոլորտներում, ինչը հանգեցնում էր հայերի նկատմամբ թուրքական կողմի անհանդուրժողական վերաբերմունքի խորացմանը: Երիտթուրքերի կողմից իրագործված Հայոց ցեղասպանության տարիներին հայ ժողովրդի բնաջնջմանը զուգընթաց ի թիվս մշակութային բազմաթիվ հուշարձանների և արժեքների` ոչնչացվեցին նաև Արևմտյան Հայաստանում և Օսմանյան կայսրության հայաշատ քաղաքներում գործող հարյուրավոր տպարաններ, գրադարաններ և մատենադարաններ:


Տաթևիկ Ղալթախչյան, ՀՑԹԻ գիտաշխատող