ԱՆԶԱԿ-ի բազմաթիվ զինվորներ դարձան Հայոց ցեղասպանության ականատեսները և պատերազմի ավարտից հետո վերադառնալով Ավստրալիա՝ մասնակցեցին մարդասիրական գործունեության կազմակերպմանը։

Ապրիլի 25-ը՝ «ԱՆԶԱԿ-ի օրը», Ավստրալիայում հիշատակի ազգային օր է։ Այդ օրն Ավստրալիան նշում է իր մարտական «մկրտության օրը»։ Ապրիլի 25-ը պաշտոնապես կոչվեց ԱՆԶԱԿ-ի օր 1916թ․, իսկ 1920-ական թթ․ այն հաստատվեց որպես պատերազմում զոհված 60 000 ավստրալացիների հիշատակի օր։

1915թ․ ապրիլի 25-ին Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի բանակային զորամիավորումները (ԱՆԶԱԿ) բրիտանական հրամանատարության ներքո ափ իջան Գալիպոլիի թերակղզում՝ համաձայն Ուինսթոն Չերչիլի ծրագրի դեպի Սև ծով ճանապարհ բացելու և Կ․Պոլիսը գրավելու նպատակով։ Գալիպոլիի մարտերը սկսվեցին 1915թ․ ապրիլի 25-ին՝ հայ մտավորականների ձերբակալությունից մեկ օր անց, և ավարտվեցին 1916թ․ հունվարի 9-ին։ Այդ ժամանակահատվածում Գալիպոլիում զոհվեց 8709 ավստրալացի և 2721 նորզելանդացի, շուրջ 217 զինվոր էլ դարձան օսմանյան բանակի ռազմագերիներ։ Առաջին հայացքից այս երկու պատմական իրադարձությունները որևէ կերպ փոխկապակցված չեն, սակայն իրականում հենց այս մարտերից հետո Ավստրալիայում սկիզբ առավ և համազգային բնույթ ստացավ հայանպաստ մարդասիրական շարժումը։ ԱՆԶԱԿ-ի բազմաթիվ զինվորներ դարձան Հայոց ցեղասպանության ականատեսները և պատերազմի ավարտից հետո վերադառնալով Ավստրալիա՝ մասնակցեցին մարդասիրական գործունեության կազմակերպմանը։ Ժամանակի հայտնի ավստրալական թերթերը հարյուրավոր հոդվածներ հրապարակեցին՝ լուսաբանելով նրանց պատմությունները։ ԱՆԶԱԿ-ի զինվորների, հատկապես ռազմագերիներից շատերի հուշագրություններն ու զեկույցները հնարավորություն են տալիս ընդհանուր պատկերացում կազմել Օսմանյան կայսրությունում հայերի նկատմամբ թուրքական իշխանությունների վերաբերմունքի մասին։ Նրանց համար որպես կալանավայր թուրքական կառավարությունն օգտագործում էր հայերի լքված տներն ու եկեղեցիները։ Ստորև ներկայացված են նրանց հուշագրություններից որոշ հատվածներ։

Ավստրալացի ռազմագերիների շարքում էր օդաչու Յեթս-Բրաունը, ով գերի էր ընկել 1915թ․ նոյեմբերի 13-ին։ Բաղդադից Մոսուլ տանող ճանապարհին նա հանդիպում է Քութ-էլ-Ամարա շարժվող հեծելազորային դիվիզիայի, որի սպաներից մի քանիսը խոսում էին նաև ֆրանսերեն։ Յեթս-Բրաունը նրանցից տեղեկանում է հայերի կոտորածների մասին։ Իր հուշերում նա գրում է․ «Նրանցից մեկն ինձ ասաց, որ «հայերը կոտորում էին Արևելյան Անատոլիայում բնակվող թուրքերին։ Նրանք համագործակցում են ռուսների հետ և հեղաշրջում են բարձրացրել Վանում։ Նրանց հպատակեցումը անհրաժեշտ է ժամանակակից Թուրքիային այնքան, որքան անհրաժեշտ է եղել կարմիր հնդկացիների նկատմամբ բռնությունները Ամերիկան ստեղծելու համար։ Հայերը վտանգ են ներկայացնում կայսրության համար։ Հրամանը եկել է Կոստանդնուպոլսից․ «Yak, Var, Oldur _ վառել, սպանել, ավերել»․ նրանք պետք է ոչնչացվեն»»։

Մեկ այլ ռազմագերի՝ Ջորջ Էռնեստ Քերը, ով գերի էր ընկել 1915թ․ նոյեմբերի 20-ին, այլ ռազմագերիների հետ պահվում էր Աֆիոն Գարահիսարում։ Իր հուշերում նա գրում է․ «1915թ․ ավելի վաղ հազարավոր հայեր սպանվել կամ դուրս էին քշվել քաղաքից թուրքական զորքերի կողմից «էթնիկ զտում» անվան տակ։ Բանտային ճամբարի հատակը ծածկված էր ամենայն հավանականությամբ հենց նրանց մնացորդներով»։

A.E.2-ը պատերազմին մասնակցած ավստրալական 2 սուզանավերից մեկն էր։ A.E.2-ի անձնակազմի մեծ մասը գերի ընկան։ Նրանց շարքում էր 2-րդ կարգի ծովագնաց Ջոն Հարիսոն Ուիթը, ով այլ ռազմագերիների հետ գտնվում էր Աֆիոն Գարահիսարում։ 1915թ․ օգոստոսի 18-ին իր օրագրում նա հետևյալ գրառումն է արել․ «Բոլոր հայերը քաղաքից աքսորվել են․ պատճառն այն է, որ հայերը քրիստոնյաներ են ու քաղաքի ողջ առևտուրը նրանց ձեռքում է։ Այս երկրում բավականին սուր զգացումներ ունեն քրիստոնյաների նկատմամբ։ Այս ընթացքում հազարավոր քրիստոնյաներ են տեղահանվել մեծ քաղաքներից, սովամահության թողնվել և 1000-ավորներ էլ կոտորվել են»։

Լեյտենանտ Լեսլի Լասքոմբը գերի ընկավ 1915թ․ օգոստոսին։ Անկարայի Սուրբ Աստվածածին վանք տանող ճանապարհին՝ Էսքիշեհիրի երկաթուղային կայարանում, նա ականատես է լինում «մի տխուր ու ողբալի տեսարանի․ հարթակի հակառակ կողմում մեկ այլ գնացք էր կանգնած, որը կազմված էր ոչխարների համար նախատեսված մի քանի դատարկ վագոններից։ Կայարանում խմբված էին բազմաթիվ հայ կանայք և երեխաներ։ Երբ մեր գնացքը մտավ հարթակ, թուրք զինվորները կանանց և երեխաներին զենքերով քշում էին դեպի ոչխարների համար նախատեսված վագոնները։ Ակնհայտ էր, որ նրանց տեղափոխելու էին ինչ-որ հեռավոր համակենտրոնացման ճամբար․․․Բոլոր հայ տղամարդկանց մինչ այդ ոչնչացրել էին․․․»։


Նյութը պատրաստեց ՀՑԹԻ գիտաշխատող Լուսինե Աբրահամյանը