Օսմանյան կայսրությունում 18 տարի շարունակ իր հայանպաստ գործունեության ժամանակ Ռոհները միշտ վտանգ է զգացել, որ թուրքական կառավարությունն իրեն կարգելի օգնություն ցուցաբերել: Նա միշտ նախընտրել է գործել որպես գերմանական կազմակերպության կողմից այդտեղ ուղարկված միսիոներ. հանուն հայ երեխաների ու իր նախաձեռնած գործի «համագործակցել է կառավարության» հետ: Բեատրիս Ռոհների հաշվետվությունները, նամակները, որոնք նա պարբերաբար ներկայացրել է իր ղեկավարությանը, այժմ պահվում են Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարության և ամերիկյան կոմիտեի արտաքին առաքելությունների արխիվներում և կարևոր փաստաթուղթ են Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության համար:

Բեատրիս Ռոհները ծնվել է Շվեյցարիայի Բազել քաղաքում 1876 թ.: Ավագ դպրոցն ավարտելուց հետո երկու տարի ուսուցիչների վերապատրաստման քոլեջում է սովորել, ապա Փարիզում ուսուցչությամբ զբաղվել, հետո` իր գործունեությունը շարունակել է Կ. Պոլսում: Նա, ծանոթանալով «Արևելքում քրիստոնեական բարեգործության գերմանական օգնության միության» (Deutscher Hülfsbund für Christliches Liebeswerk im Orient) աշխատակիցների հետ, 1899 թ. սկսել է դասավանդել Կ. Պոլսի Բեբեքի մանկատանը:

1900 թ. նոյեմբերին նշված կազմակերպության կողմից աշխատանքի է անցել Մարաշի՝ հայ աղջիկների «Բեթել» որբանոցում: Ռոհները վարում էր նաև որբանոցի գրագրությունը, իրականացնում աղջիկների կրթությունն ու կիրակնօրյա դպրոցի ընդհանուր ղեկավարումը: Ռոհների ու որբանոցի աշխատակիցների ջանքերով դասերին կից գործել են նաև կարի, մանածագործության և այլ արհեստների վարպետության դասընթացներ:

Մարաշի որբանոցում մեծ նվիրումով են աշխատել նաև Ռոհների մայրն ու քույրը՝ Մարիա և Աննի Ռոհներները, ովքեր այդտեղ էլ կնքել են իրենց մահկանացուն:

1915 թ. գարնանից թուրքական իշխանությունների կողմից իրականացվող հայկական տեղահանություններն ու բռնություններն անհանգստացնում էին տեղի օտարերկրյա դիվանագետներին ու միսիոներական կազմակերպություններին: 1915 թ. նոյեմբերին «Hülfsbund»-ի ղեկավար Ֆ. Շուխարդը, ԱՄՆ-ի դեսպան Մորգենթաուն և Ուիլյամ Փիթը, ով Օտարերկրյա առաքելությունների հանձնակատարների ամերիկյան վարչության (ABCFM) գանձապահն էր Թուրքիայում, որոշել են համագործակցել ու միասին իրականացնել հայերին օգնելու իրենց գործը՝ կենտրոնատեղին դարձնելով Հալեպը: Տեղում հարցերը կարգավորելու և աշխատանքները ղեկավարելու համար կազմակերպությունը պատասխանատու է նշանակել Ռոհներին՝ հաշվի առնելով նրա՝ տարբեր լեզուների տիրապետումը, չեզոք պետության քաղաքացի լինելը, ինչպես նաև՝ փորձառությունն ու մարդկային որակները:



***
Ռոհների Մամուրեի վրանաքաղաք կատարած այցի հաշվետվությունից. «Հազարավոր ցածրիկ վրաններ՝ պատրաստված բարակ կտորից, անհամար մարդիկ` տարբեր տարիքային ու սոցիալական խմբերի: Նրանք մեզ են նայում մերթ՝ ապշած, մերթ՝ անտարբեր և լրիվ հուսահատ հայացքներով: Սովալլուկ ու թշվառ երեխաներ ու կանայք մեզ կրնկակոխ հետևում են: «Խանու՜մ, հա՜ց», «Խանու՜մ, ես սոված եմ, երեկ ու այսօր ոչինչ չենք կերել»: Բավական է միայն նայել այդ թշվառ, գունատ ու ապշած դեմքերին, որպեսզի արդարացնես նրանց աղերսները: Մեզ հաջողվեց այստեղ բերել մոտ 1000 հաց ... սակայն հացը չի բավականացնում, իսկ հացի ևս մի մասնաբաժին հնարավոր չի հայթայթել»:
26 նոյեմբեր, 1915 թ.

1915 թ. դեկտեմբերի վերջին Ռոհները բուժքույր Պաուլա Շեֆերի հետ ժամանում է Հալեպ և Ջեմալ փաշայի հետ ունեցած հանդիպումներից հետո որոշում է կայացնում տեղում որբախնամ գործունեություն ծավալել, քանի որ նրանց արգելվում է դեպի հարավ տեղակայված գաղթականների կարիքներով զբաղվել: Ռոհները կարողանում է կիսավեր շինությունը, ուր որբ երեխաներն էին տեղակայված, կարգի բերել ու ախտահանել:



Ռոհների հաշվետվությունից.

« ...տունը, որտեղ ապաստանել են երեխաները, (այս պահին նրանց թիվը 311 է) գտնվում է Հալեպ քաղաքի կենտրոնում: Երեխաների 50 տոկոսը մահացել է, կենդանի մնացածներն էլ ողբալի վիճակում են: Տունն ամբողջությամբ վարակված է, աղտոտված, մի մասն էլ՝ ավերված ... երեխաներին փրկելու համար մենք պետք է անհապաղ գործի անցնեք: Մեկ-երկու շաբաթից ես սպասում եմ Պաուլային՝ մի քանի աղջիկների հետ, իսկ մինչ այդ կփորձեմ տեղի պաշտոնյաների հետ համագործակցել՝ վերանորոգման աշխատանքներն իրականացնելու համար: Այժմ Բաբը և դրանից հարավ-արևելք ընկած տարածքները նոր եկած գաղթականների համար կենտրոնատեղի են: Այնտեղ նրանք համաճարակից ու սովից մահանում են հազարներով, ամբողջ օրը մարդկանց են թաղում...»:
29 դեկտեմբեր, 1915թ. Հալեպ

Որբանոցը սկսում է աշխատել 250 երեխաներով, շուտով երեխաների թիվը հասնում է 850-ի: Հետագայում նա որբերին տեղափոխում է ավելի բարեկարգ շենք, ուր կարի սենյակ է բացում: Ռոհներին հաջողվում է Հալեպում չորրորդ բանակի կարիքները հոգալու համար հագուստի ու սպիտակեղենի արտադրամաս բացել, որտեղ աշխատելու դիմաց աշխատողները փոքր-ինչ սնունդ էին ստանում: Այդ կերպ աքսորից զերծ են մնացել 6500 կին, 3000 աղջիկ և 650 տղամարդ:

Ունենալով Գերմանիայի հյուպատոս Վ. Ռյոսլերի ու ԱՄՆ-ի հյուպատոս Ջ. Ջեքսոնի աջակցությունը՝ Ռոհներն ավելի վստահ է գործել: Նա համագործակցել է նաև հայ բողոքական քահանա Հովհաննես Էսքիջյանի հետ, ով դեռևս 1915 թ. ամռանը աքսորյալներին օգնելու մի մեծ ընդհատակյա ցանց էր հիմնել և մեծ նպաստ բերել հայ գաղթականների օգնության գործին: Էսքիջյանը մահանում է տիֆից 1916 թ. մարտի 25-ին՝ թողնելով իր որբանոցի 250 երեխաների խնամքը Ռոհների թիմին: 1916 թ. օգոստոսին Ռոհների խնամքի տակ կար արդեն 720 որբ:

Բեատրիս Ռոհները ստանձնել է Թադեոս Շետիկյանի, Միհրան Աճեմյանի և Արմենակ Պապիկյանի կողմից հավաքված մոտ 600 հայ որբերի ֆինանսավորումը, նա կարողացել է Կիլիկիայի Սահակ Բ կաթողիկոսի, Հալեպի Առաջնորդական փոխանորդ Հարություն քահանա Եսայանի միջնորդությամբ և Հալեպի կուսակալ Ջելալ բեյի օգնությամբ Հալեպում որբեր հավաքելու և շուրջ 6 ամիս խնամելու թույլտվություն ստանալ:

Հատված 1916 թ. հունվարի 1-ից մինչև հունիսի 1-ն ընկած ժամանակահատվածում Հալեպում կատարված աշխատանքային հաշվետվությունից.

«Մինչև մարտի վերջ իմ աշխատանքը սահմանափակվում էր միայն ինձ հատկացված 350 որբերի հոգածությամբ, և ես անհատապես օգնում էի ինձ հանդիպած կարիքավորներին: Բայց մարտի վերջին, երբ մահացավ Հովհաննես Էսքիջյան Պատվելին, նրա խնդրանքով ես ստանձնեցի որբանոցի, ինչպես նաև կարիքավորների վիճակի բարելավման խնդիրները: ... Ինչպես երևում է ապրիլ ու մայիս ամսվա իմ հաշվետվություններից, ես հնարավորություն ունեցա դրամական միջոցները տեղաբաշխել տարբեր ուղղություններով: Ես փոստով կարողանում էի ուղարկել միայն փոքր չափի գումարներ, սակայն առևտրականները, բեռնափոխադրում կատարող մարդիկ և որոշ համարձակ հայ երիտասարդներ, ում հաջողվում էր Հալեպից Դեր Զոր ճամփորդել, մեծ չափի գումարներ էին փոխանցում»:

Իրավիճակն աստիճանաբար վատթարանում էր, ֆինանսական միջոցները չէին բավարարում պարբերաբար ավելացող գաղթականների ու որբերի կարիքները հոգալու համար: Շուտով նահանգապետը Ռոհներին տեղեկացնում է, որ Հալեպի որբանոցների վերահսկողությունն անցնում է կառավարությանը և վերջինիս հրամանով որբերը պետք է տեղափոխվեն Կոնիա, Էսկիշեհիր, Կ. Պոլիս: Փետրվարին Ջեմալ փաշայի հրամանով Ռոհների որբանոցը փակվում է, և որբանոցի 70 հայ երեխաներ տեղափոխվում են Անթուրայի թուրքական որբանոց: 1917 թ. մարտի 5-ի մեկ այլ հրամանով նույն բախտին են արժանանում նաև Հալեպի բոլոր որբանոցների շուրջ 1000 հայ որբեր: Վերջիններս պետք է տեղաբաշխվեին Կոնիայի, Իզմիթի, Ադաբազարի թուրքական որբանոցներում:

Ռոհների համար սա շատ ծանր հարված էր. նա անձամբ պետք է ուղեկցեր իր որբերին Հալեպի երկաթգծի կայարան: Այդ մասին Ռոհները 16 տարի անց հիշում է. «Դա ընդամենը մի հրաման էր, մի կարճ նախադասություն, որը գրեթե հազար հայ երեխաների համար մահ էր նշանակում: Վերջին բանը, որ տեսա, դա այդ որբերի համար նախատեսված հատուկ գնացքն էր կայարանում: Այնուհետև խավարի վարագույրն իջավ երեխաների ու ինձ վրա նույնպես»:

Ռոհները կատարեց հրամանը, բայց կայարանից վերադարձավ մտովի խաթարված, հոգեկան խոր ապրումներով: Չկարողանալով համակերպվել իրականությանը՝ նա Յ. Կյունցլերի ուղեկցությամբ մեկնում է Մարաշ, հետո տեղափոխվում Կ. Պոլիս, ապա՝ Գերմանիա:

Ռոհներից երկար ժամանակ է պահանջվել հոգեկան հանգիստը վերականգնելու համար: Նրան միշտ տանջել է այն փաստը, որ որբանոցի երեխաներին մահվան ճիրաններից ազատելու համար ոչինչ չի կարողացել անել: 1926 թ. Ռոհներին է այցելել Հեդվիգ Բյուլը, ով նրա հետ աշխատել էր Մարաշում: Հ. Բյուլը հայտնել է, որ Հալեպում Ռոհների օգնական Սիսակ Մանուկյանը որոնել է իրենց որբանոցի երեխաներին և պարզել է, որ նրանցից ոչ մեկը չի մահացել և թուրքերի մոտ չի մնացել: Ինը տարի Ռոհները սպասել էր այդ լուրին:

Բ. Ռոհներն աստիճանաբար սկսել է կյանքի վերադառնալ, աշխատել է որպես «ազատ միսիոներ» Գերմանիայի Վյուսթենռոթ (Բադեն-Վյուրթենբերգ) քաղաքում: 1928-29 թթ. ճամփորդել է դեպի Մարաշ, Այնթափ և Սիրիա: 1932 թվականից սկսած՝ որպես «Գերմանացի կանանց առաքելության աղոթքի միության» աշխատակից, գրի է առել իր հուշերն ու տպավորությունները: Ռոհներն իր մահկանացուն կնքել է 1947 թ. փետրվարի 9-ին, Վյուսթենռոթի «Բեթանիեն» ծերանոցում: 2014 թ. Իտալիայի Միլան քաղաքի «Արդարների պուրակում» ի հիշատակ Ռոհների հուշաքար է դրվել ու նրա անունով ծառ է տնկվել:



* Լուսանկարները վերցված են գերմանական “Sonnen-Aufgang” թերթից: Պարբերականը եղել է «Արևելքում քրիստոնեական բարեգործության գերմանական օգնության միության» (Deutscher Hülfsbund für Christliches Liebeswerk im Orient) պաշտոնաթերթը, հրատարակվել է Մայնի Ֆրանկֆուրտ քաղաքում:



Նարինե Մարգարյան
ՀՑԹԻ գիտական քարտուղար, պ.գ.թ.