04.05.2022


2022-ի. մարտի 14-ին թուրքական «Դեյլի Սաբահ» թերթը հրապարակում է մի հոդված, որ վերնագրված է այսպես՝ «Երկու ամսում 34․500 զբոսաշրջիկ է այցելել Թուրքիայի հնագույն քաղաք Անի»[1]: Առաջին հայացքից այս լուրը թվում է անվնաս և անգամ դրական, քանի որ մեծ թվով մարդիկ են ծանոթացել հնագույն քաղաքին, նրա հիասքանչ մշակութային ժառանգությանը։ Սակայն եթե ուշադիր կարդաք բուն տեքստը, կհասկանաք, որ այդ անմեղ տեղեկատվության տողատակերում բոլորովին այլ նպատակ է դրված՝ փոխել հայկական միջնադարյան ժառանգության ինքնությունը։

Անին միջնադարյան Հայաստանի ամենածաղկուն քաղաքաներից էր։ Նրա տարածքը բնակեցված է եղել դեռ հնագույն ժամանակներից (դրա մասին են վկայում կիկլոպյան կառույցների մնացորդներն ու դամբարանադաշտը)։ Անին որպես ամրոց հիշատակվում է դեռևս 5-րդ դարից։ Քաղաքը սկզբնապես պատկանել է Կամսարական հայկական նախարարական տանը, ապա անցել Բագրատուների վերահսկողության տակ։ Բագրատունյաց Հայաստանում է, որ Անին դառնում է տարածաշրջանի ամենածաղկուն կենտրոններից մեկը[2]: 10-րդ դարի կեսերին ու 11-րդ դարի սկզբին Անին պարսպապատվում է․ կառուցվում են քաղաքի ներքին (Աշոտյան) և արտաքին (Սմբատյան) պարիսպները։ Այդ շրջանում են կառուցվում նաև հայ ճարտարապետության փառահեղ նմուշ Մայր Տաճարը, բազմաթիվ այլ եկեղեցիներ, քարավանատներ, բաղնիքներ, կամուրջներ և այլ շինություններ։ Թադևոս Հակոբյանը[3] նշում է, որ «Բագրատունյաց թագավորության տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային կյանքի բոլոր թելերը ձգվում են դեպի Անի»[4]:

Փոքր-ինչ ծանոթ լինելով քաղաքի պատմությանը՝ դժվար է պատկերացնել մի տեքստ, որ խոսում է Անիի մասին՝ չնշելով քաղաքի հայկականությունը։ Թուրքական Դեյլի Սաբահին, սակայն, դա հաջողվել է։ Հոդվածը ոչ միայն չի անդրադառնում Անիի հայկականությանը, այլև նույնիսկ փոխում է քաղաքի ինքնությունը՝ ներկայացնելով որպես իսլամական մշակութային ժառանգություն։ Մասնավորապես՝ նյութի մեջ նշվում է, թե քաղաքը «11-րդ և 12-րդ դարերի իսլամական ճարտարապետական բազմաթիվ աշխատանքների օրրան է»։ Անշուշտ, Անիում կարող ես գտնել նաև իսլամական մշակույթի կոթողներ, քանի որ քաղաքը նախ մշակույթների խաչմերուկում էր, և երկրորդ՝ Բագրատունիները կապեր են ունեցել Արաբական խալիֆայության հետ։ Սակայն բավական է մեկ անգամ տեսնել Անիի մշակութային ժառանգությունը, և պարզ կդառնա հայկական քրիստոնեական մշակույթի գերակայությունը։ Մինչդեռ «Դեյլի Սաբահի» հեղինակը այնպես է գրում, կարծես այն իսլամական մշակույթի կենտրոն է, որտեղ կարելի է հանդիպել նաև մի քանի քրիստոնեական կոթողների։ Այս գրելաոճը նորություն չէ և անչափ բնորոշ է թերթին, որտեղ կարելի է գտնել մի շարք նմանօրինակ այլ հոդվածներ։

Նույն խնդիրն ունի նաև քաղաքում տեղադրված տեղեկատվական ցուցանակը, որը ևս Անին ներկայացնում է որպես իսլամական մշակույթի նմուշ և որևէ կերպ չի անդրադառնում նրա հայկականությանը։ Թուրքիան բավական վաղուց է որդեգրել այս մոտեցումը․ կրոնական կոթողների իսլամացումը դարերի պատմություն ունի այդ երկրում։ Նման օրինակ է Կարսի Սուրբ Առաքելոցը, որը եկեղեցուց կրկին մզկիթի է վերածվում, երբ Կարսը թուրքական իշխանության ձեռքն է անցնում։

Թուրքիան այս քաղաքականությունը չի վարում միայն հայկական մշակութային ժառանգության նկատմամբ․ դրա ամենավառ օրինակն է Սուրբ Սոֆիայի տաճարը, որը մինչև 2020-ի հուլիսի 10-ը գործում էր որպես թանգարան, իսկ հուլիսի 10-ից վերածվեց մզկիթի։ Ակնհայտ է, որ Թուրքիան շարունակում է դեռևս 19-րդ դարում սկսած և Հայոց ցեղասպանության ընթացքում գագաթնակետին հասցրած մշակութային ցեղասպանության քաղաքականությունը՝ ավերումն արդեն նենգափոխման հետ զուգակցելով:


Նաիրա Սահակյան
ՀՑԹԻ Արցախի, Նախիջևանի և Ադրբեջանի հայության բռնաճնշումների ուսումնասիրության բաժնի գիտաշխատող, պ.գ.թ.

Ծանոթագրություններ

[1] Turkey's ancient city Ani visited by 34,500 tourists in 2 months https://www.dailysabah.com/business/tourism/turkeys-ancient-city-ani-visited-by-34500-tourists-in-2-months?fbclid=IwAR2QodwwXZxyAz9o0dtPTbO4qWKlnKbo7-owiK2qQGaOxxu_Z6vrj4b5hjE․

[2] Christina Maranci. A View from the Top - The Citadel of Ani and its Monuments. https://www.youtube.com/watch?v=bxowZ9trrHg&ab_channel=ArmenianInstitute․

[3] Անիի պատմությունը, գիրք 1 (Հնագույն ժամանակներից մինչև 1945 թվականը), Երևան, 1980; Անիի պատմությունը, գիրք 2 ([945 թվականից մինչև անկումն ու ամայացումը), Երևան, 1982; Անի մայրաքաղաք, Երևան, 1988։

[4] Թադևոս Հակոբյան, Պատմական Հայաստանի քաղաքները, Երևան, 1987, էջ՝ 40։