Դպրոցն ու կրթությունը մշտապես գտնվել են հայերի ուշադրության կենտրոնում, ուստի ամենափոքր հնարավորության դեպքում բոլոր ջանքերն ուղղվել են կրթական հաստատություններ հիմնադրելու գործին: 19-րդ դարում հայ մտավորականների նոր սերնդի նախաձեռնությամբ կազմավորվեցին տարբեր միություններ և ընկերություններ, որոնց նպատակն էր Արևմտյան Հայաստանում, Կիլիկիայում ու Օսմանյան կայսրության մյուս հայաբնակ վայրերում ստեղծել կրթական հաստատություններ:

1870-ականներին Ադանայում հիմնադրվում է «Ատանայի Աբգարեան ընկերութիւնը», որի հիմնական նպատակներից էր իր հովանավորության ներքո ազգային վարաժարանի բացումը:

«Աբգարեան ընկերութիւնը», Ազգային իշխանությունների հետ համաձայնեցնելով, Կիլիկիո կաթողիկոսոարանին պատկանող և Ս. Աստվածածին եկեղեցուն կից «Ախըրլըգին տեղը» (Խան ախոռատան հողի վրա), երկու սենյակ վերանորոգելով, հաստատում է դպրոց, որը ժողովրդի կողմից կոչվում է «Քիւչիւք Աբգարեան» («Փոքր Աբգարեան»):

«Աբգարեան ընկերութիւնը» գործել է 2-3 տարի, ցավոք չեն պահպանվել ոչ հիմնադիրների և ոչ էլ վարժապետների անունները: Սակայն նրա կրթասեր անդամներն ըներությունը լուծարելուց առաջ Ազգային իշխանությունների հետ պայմանավորվածություն են ձեռք բերում համաձայն որի. Յանձն առած են իրենց դպրոցը թողուլ Ազգին, պայմանաւ որ նորաշէն դպրոցին անունը պահպանուի Աբգարեան»:

Պատվավոր այս փոխանցմանը զուգահեռ Ազգային իշխանությունները իրենց գործողությունները համաձայնեցնում են արդեն իսկ Կիլկիայում գործունեություն ծավալող «Միացեալ Ընկերութիւնք Հայոց» վարչության հետ, որը պետք է հանձն առներ մատակարարելու նորահաստատ վարժարանը: Իսկ Ազգային իշխանությունները պարտավորվում էին ընդարձակել վարժարանի շենքը:

Համաձայն երկու պայմանավորվածությունների Ազգային իշխանությունները հին գերեզմանատան հողի վրա՝ «Սիբթիլլի» («Սուրբ-Դալիլէ» կույսի աղավաղված ձևը) թաղամասում 1880 թ. կառուցում են 4 դասարանով և 1 ընդարձակ սրահով վարժարան և հանձնում «Միացեալ Ընկերութեանը»՝ «Աբգարեան վարժարան» անունով:

1878-80 թթ. հիմնադրված «Աբգարեան վարժարանը» հետզհետե վերածվում է յոթամյա բարձրագույն նախակրթարանի, արդեն 1883-85 թթ. ունենալով. «Խոշոր սրահ մը, 5 դասարաններ եւ շատ ընդարձակ բակ մը, ուր կը գտնուէին մարմնամարզական զանազան գործիքներ»:

Ադանայի հին հայկական գերեզմանոցի չօգտագործվող տարածքում տարիներ ի վեր կար առևտրային-տնտեսական և կրթական հաստատություններ կառուցելու ծրագիր, սակայն տարբեր պատճառներով այն չէր իրականում: Խնդրի կապակցությամբ Հայոց թեմի առաջնորդ Մուշեղ Ծ. Վ. Սերոբեանի նախաձեռնությամբ 1905 թ. նոյեմբերի 16/24-ին Ադանայի Գավառական, Կրոնական և Քաղաքական ժողովների, ինչպես նաև Տնտեսական ու Թաղական խորհուրդների մասնակցությամբ գումարվում է Խառը ժողով: Արդյունքում կառուցվում է դպրոց, պանդոկ, սակարան, ինչպես նաև մեծ թվով խանութներ: Միևնույն ժամանակ կառուցվելիք նոր վարժարանի՝ «Կիլիկեան գիշերօթիկ վարժարան», հսկա շենքն ավարտին հասցնելու համար կազմակերպվում է հանգանակություն: Հանգանակված գումարներով վճարվում էին ինչպես վերոնշյալ վարժարանի շինության ծախսերը, այնպես էլ ձեռնարկվում Աբգարյան վարժարանի հին շենքի վերակառուցումը: Վարժարանը վերակառուցումից հետո ի պատիվ Ադանայի Հայոց թեմի առաջնորդի վերանվանվում է «Մուշեղեան»: «Մուշեղեան վարժարանն» իր աշխատանքներն է սկսում 1905-1906 թթ. դպրոցական ուսումնական տարվա սկզբին:

1901-1915 թթ. նախապատերազմական տարիներին վարժարանը 9-ամյա դասընթացով հավակնում է «բարձրագոյն վարժարանի» մակարդակի՝

. Տարրական նախակրթարան՝ 5 կարգով

. Ուսումնական՝ 4 կարգով

1901-1915 թթ. ընթացքում «Աբգարյան-Մուշեղեան վարժարանի» միայն շենքամասերի զբաղեցրած հողի տարածությունը՝ 12.835 քառակուսին, կանգուն էր:

1909 թ. ջարդի օրերին «Մուշեղեան վարժարանն» ու հարակից տարածքները ամբողջությամբ հրկիզվում են: Ջարդին հաջորդող աշնանը վարժարանը իր դպրոցական տարեշրջանն է սկսում Մանուկ Շահպազեանի տրամադրած «Սարը Ղօնախ» («Դեղին պալատ») շենքի մեջ, որը բոլորովին հարմար չէր որպես վարժարան շահագործվելու համար: Հրկիզումից մեկ ու կես տարի հետո կառուցվում է նոր վարժարանի նոր շենքը և 1911 թ. նոյեմբերին աշակերտներն արդեն տեխափոխվում են:

1915 թ. մարտին «Աբգարեան վարժարանը» բռնագրավվում է Օսմանյան կառավարության կողմից և վերածվում զինվորական առաքումների կայանի:

1918 թ. Մուդրոսի զինադադարից հետո վարժարանը վերակազմավորվում է: 1919-1921 թթ. սկսում են դասերը «Մանկապարտէզ-Ծաղկոցի Բաժնի»՝ 356 և «Բարձրագոյն նախակրթարանի Բաժնի» 780 աշակերտներով:

1921 թ. նոյեմբերին սկսված Կիլիկիո հայության կրկնակի բռնագաղթով փակվում է Ադանայի հայոց կրթական կոթողային հաստատություններից մեկի՝ «Աբգարեան-Մուշեղեան վարժարանի» պատմության վերջին էջը:




Անի Ոսկանյան
ՀՑԹԻ հայցորդ