1914 թ. դեկտեմբերի սկիզբները Սոմայի շրջանի Ամրխանի ցեղապետ Ջհանգիր աղայի առաջնորդութեամբ [յարձակեցան] Մահլամ և Սառնա զուտ հայաբնակ գիւղերուն վրայ և հրդեհեցին խոտի դէզերը և յառաջացան դէպի այդ գիւղերը, սակայն գիւղացիներու բուռն ընդդիմութեան հանդիպելով` կը փախչին:
Դեկտեմբերի 18-ին, երբ ռուսները տաճկական սահմաններէն յետ նահանջեցին, ժողովուրդը իրենց հետ արտագաղթել տուին դէպի Կովկաս: Թողին 20 միլիոն ռուբլի արժողութեամբ և թերևս աւելի, միմիայն շարժական ստացուածք, ինչպէս կով, եզ, գոմէշ, ձի և այլն:
Բոլոր գիւղերը գաղթի ճամփան բռնեցին դեկտեմբերի 20-24-ի ընթացքին: Աղբակի շրջանի հայերն ալ ռուսերու հետ նահանջեցին և Սալմաստ եկան, որոնք սալմաստցիներու հետ Կովկաս անցան, մի մասը տեղացիներու հետ միասին Սալմաստի շրջանը մնացին:
Ատոնցմէ 700 հոգի, գլխաւորաբար տղամարդիկ, ջարդուեցան չարաչար տանջանքներով, ոմանց վիզը դրան շէմքին վրայ դրած` սղոցով կտրած են, ոմանց` գնդակահարած, ոմանց` անդամահատած և տանջանքներով սպանած, ուրիշներուն` ողջ-ողջ այգիներու պատերու տակ են թաղած: Ջարդը տեղի ունեցած է թիւրք հրամանատար Խալիլ բէյի հրամանով: Զօրքերուն մասնակցեցան Սոմայի Թիմուր աղայի և Ջհանգիր աղայի քիւրտերը և հայերու ունեցած ամբողջ ստացուածքը թալանեցին:
Տեղացի թիւրքերը կին ու երեխաներ պահած են, մի տան մէջ հաւաքած, կողոպտած, հազար ու մի անարգանքի ենթարկած են և ապա, ռուս զօրքի վերադարձին, վերստին ազատուած` Կովկաս են անցած:
Այդ շրջանի ժողովուրդը մասամբ վերադարձած է: Շատերը իրենց ապրանքները ու տանողները գտած են, սակայն հնարաւոր եղած է ետ առնել աննշան բաներ միայն: Մնացածները կապրին գլխաւորաբար Երևան, Թիֆլիս, Նոր Նախիջևան և ռուսական ներքին նահանգներ:
Գիւղեր կան, որոնք երբեմն մնացողներ չէին ունեցած իրենց գիւղերուն մէջ` ինչպէս Սարամերիկ, Վարդան, Քօչամիշ, Քալաշան, Դրիշկ և Շէյթանավա (միայն մէկը մնացած է, այն ալ սպաննուած է), որոնք ջարդ չենունեցած, միայն ճանապարհի դժուարութիւնէն, զրկանքներէն և հիւանդութիւններէն զոհեր ունեցած են:
[Գրի առնող` Համբարձում Գալուստեան]
ՀԱԱ, ֆ. 227, ց. 1,գ. 424, թ. 17-ի շրջ. և18, բնագիր, ձեոագիր:
Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. Վերապրածների վկայություններ, փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 3, Էրզրումի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի, Սեբաստիայի, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք, ՀԱԱ, Երևան, 2012, էջ 375– 377:
