Սալմաստ գավառի Ղալասար գյուղում կոտորածների մասին Թագուհի Վարդանյանն է պատմում: Նահանջող ռուս կամավորները գյուղացիրերին թուրքերից փրկելու համար իրենց հետ են տարել՝ նույնիսկ ճանապարհի հաց վերցնելու ժամանակ չի եղել: Տեղ հասած թուրքերը գյուղը թալանել են: Իրենց տունը չլքած գեղեցիկ կանանց ու աղջիկներին առևանգել են, անպատվել, անհետ կորածներ կային, տասնյակ կանայք իրենց երեխաների հետ ցրտահար ընկած էին ճանապարհներին:

1915 թ. յունուարի 5-ին ռուսերը Բաչկալէի կողմերէն նահանջելու ատեն կամաւորներու հետ միասին մեզ տեղահան ըրին, որպէսզի ետևէն եկող թուրքերը կոտորած չսարքէին: Մենք մինչև անգամ ճանապարհի հաց վերցնել չկարողացանք: Ամէն ինչ գիւղը մնաց, որը մեր գաղթելէն յետոյ թալանած են: Գիւղը մնացին ամէն տունէն մի, երկու կամ աւելի անձինք, 18 հատ գեղեցիկ կին ու աղջիկ առևանգուած են, անպատուած, 9-է աւելի կին, երեխայ և մարդ անհետ կորած են: Անցեալ 1915-ի գարնան, երբ մեր մարդիկ Ղալասար գացին, այնտեղ տեսած են ջրհորի եզերքին ձգուած արիւնոտ սղոց մը. ջրհորը նայած գտած են 7-ը դիակ, որոնցմէ 4-ը` տղամարդու, 3-ը` կնոջ: Սղոցով կտրուած գլուխներէն 6-ը դէակներու մօտ ձգուած էին, միայն մէկէն գլուխը չեն գտած:

Դաշտը ճանապարհի երկարութեամբ ծածկուած է մարդկային դիակներով և ոսկորներով, որոնք մեր և մեր շրջակայ գիւղերու կոտորուած ժողովուրդի մնացորդներէն են: Գաղթի ատեն հարիւրաւորներ ցրտահարումէն, անօթութիւնէն կոտորուեցան: Ես աչքովս տեսայ տասնեակ կանայք, որոնք իրենց մանուկները գրկած, անոնց հետ միասին ցրտահար ընկած էին ճանապարհներու վրայ:

Արազի այն կողմը, ռազմավայրի ամբողջ շրջանը (Ատրպատականի մէջ) հայերէն դատարկուեցաւ, մնացողները անխնայ ջարդած, գերի են տարած: Անցեալ տարի բաւականաչափ վերադարձողներ եղած են, թիւերու մասին ոչինչ յայտնի չէ` թէ՛ սպանուածերու, թէ՛ ողջ մնացողներու: Այժմ ալ ընտանիքի ողջ մնացած անդամները ցրիւ են, չգիտեն, թէ իրենց համագիւղացիները ու՞ր, ինչքա՞ն մնացած են, ազգականները անգամ չը գիտէին իրենց մերձաւորները ո՞ղջ են, թէ՞ սպաննուած կամ մեռած, և կամ եթէ ողջ ալ են, չգիտէին, թէ ո՞ւր են ներկայիս:

Պատմողն է Թագուհի Օհանէսեան` Սալմաստէ Ղալասար գիւղէն, այժմ կապրէ Հին Նախիջևանի Խալիլլու գիւղին մէջ, 38 տր.:

Մենք 7 անձ ենք, մէկ աշխատաւոր ունինք, եղբայրս գնացել է Բաշկա- լա, ուր հայրս սպանուած է: Մենք գաղթած ենք Բաշկալայէն Սալմաստ` մօտ 15 տարի առաջ` քրտական սարսափներէն:

Պատմողի ստորագրութիւնը` Թագուհի Վարդանեան


Ծան. – Նոյն պատմողին ըսելով, Բաշկալայի հետևեալ գիւղերէն ոչ մի անձ չի ազատուել 1. Բազ, 2. Առակ, 3. Բաշկալա, 4. Հէրէսան, 5. Հասփստան, 6. Հառատուն, 7. Չուխ, 8. Բարթուղիմէոսի վանք, որտեղէն մի քանի հոգի ազատուած են: Թագուհի Վարդանեան

[Գրի առնող` Համբարձում Գալուստեան]


ՀԱԱ, ֆ. 227, ց. 1, գ. 424, թ. 7-ի շրջ, բնագիր, ձեռագիր:
Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. Վերապրածների վկայություններ, փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 3, Էրզրումի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի, Սեբաստիայի, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք, ՀԱԱ, Երևան, 2012, էջ 378 – 379: