« ...հազարաւոր հայ մանուկներ գաւառներու մէջ Թուրքերու տուները ցրուած էին, մեծ մասամբ իբրեւ ծառայ, քիչեր՝ որդեգիր եւ չափահաս աղջիկները իբր կին ... Զինադադարէն անմիջապէս ետքը այս որբերը որքան կարելի է հաւաքել եւ ազգին դարձնել առաջին պարտականութիւններէս մէկը նկատեցի, ո՛չ միայն իբր Պատրիարք, այլ իբր հայ անհատ»:

Զավեն պատրիարք

1916 թ. օգոստոսին Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարանի գործունեությունը դադարեցվում է օսմանյան կառավարության կողմից, պատրիարք Զավեն Տեր-Եղիայանը տարագրվել Մոսուլ, ապա՝ Բաղդադ: Աքսորի ընթացքում նա աջակցում է հայ գաղթականներին և Մոսուլի որբանոցի աշխատանքներին: Կ.Պոլսի պատրիարքն աքսորից վերադառնում է միայն 1919 թ. փետրվարի 19-ին: 1919 թ. փետրվարի 28-ին գործող Հայ որբախնամի և Տարագրյալների կենտրոնական հանձնաժողովի հիման վրա Կ.Պոլսի պատրիարքարանի վերահսկողությամբ ստեղծվում է Ազգային խնամատարությունը, որի ընդհանուր տնօրենն էր ազգային, հասարակական գործիչ Մատթեոս Էպլիղաթյանը: Կազմակերպությունը համակարգելու էր մուսուլմանական գերությունից հայ որբերի և կանանց ազատագրման, Միջագետքի ճամբարներից վերադարձող տարագրյալներին նյութական աջակցության տրամադրման աշխատանքները: Այդ կապակցությամբ համատեղ կոչով հանդես են գալիս Զավեն պատրիարքը, հայ ավետարանական համայնքի առաջնորդ Զենոբ Պեզճյանը և հայ կաթոլիկների պատրիարքական տեղապահ Օգոստինոս արքեպ. Սայեղյանը:

1919 թ. ապրիլի 17-ին Խնամատարության կազմում ստեղծվում է Որբահավաք մարմին: Զավեն պատրիարքն անձամբ է վերահսկում որբահավաք աշխատանքները: Բացի Կ.Պոլսից և հարակից շրջաններից, Ազգային խնամատարությունը որբահավաք աշխատանքներ է իրականացնում նաև Օսմանյան կայսրության ներքին գավառներում՝ գործուղելով շրջանային քննիչների: Ըստ վիճակագրության՝ 1919 թ. նշված տարածքներում հավաքագրում է շուրջ 5.000 որբ: Փրկված երեխաները տեղափոխվում են կա՛մ հայկական որբանոցներ կա՛մ Չեզոք տուն: Վերջինս որբերի ինքնությունը պարզելու և հաստատելու համար ստեղծված մարմին էր: Խնամատարության կազմած տեղեկագրի համաձայն 1919 թ. հոկտեմբերի 31-ի դրությամբ կազմակերպության կողմից ամբողջովին կամ մասամբ հովանավորվող 25 որբանոց գործել է Կ.Պոլսում, 20-ը` գավառներում:

1919 թ. Զավեն պատրիարքի նախաձեռնությամբ սկսվում է համահայկական Մեծ հանգանակությունը: 1919 թ. սեպտեմբերին Կ.Պոլսի Ազգային երեսփոխանական ժողովն ընդունել է օրենք՝ յուրաքանչյուր հայի պարտավորեցնելով իր նյութական կարողության չափով «Հայրենիքի տուրք» վճարել: 1920 թ. դեկտեմբերի 30-ին Զավեն պատրիարքը նախաձեռնում է «Որբերի փրկության շաբաթ» ծրագիրը` կոչ անելով ամանորյա ծախսերի ու նվերների համար նախատեսված գումարը հատկացնել որբախնամ աշխատանքների համար: Հավաքված միջոցներից պատրիարքարանը նպաստ է ուղարկել Կոնիա, Հալեպ, Կարին, Սամսուն, Բրուսա, Բանդրմա, Էսքիշեհիր, Դամասկոս, Երուսաղեմ և այլուր տեղակայված կայաններ, որտեղ հայ գաղթականներին սնունդ և նպաստ է տրամադրվել: Պատրիարքը ֆինանսական աջակցություն է ցուցաբերում մի շարք հոգևորականների, մտավորականների, նրանց ընտանիքներին, Կիլիկիո Հայոց կաթողիկոսին: Պատրիարքարանը զբաղվել է նաև հայերից թալանված, յուրացված եկեղեցական սպասքի, առարկաների, ձեռագրերի փրկագնմամբ ու հավաքչական աշխատանքներով: Ցեղասպանությունը վերապրած հայության բեկորների փրկության գործում մեծ է Կ.Պոլսի պատրիարքարանի և Զավեն պատրիարքի ներդրումը:


Գոհար Խանումյան
ՀՑԹԻ գլխավոր ֆոնդապահ