Հայոց ցեղասպանության տարիներին Օսմանյան կայսրության հայ ավետարանական համայնքը նույնպես տեղահանվում ու զգալի կորուստներ է կրում: Այդուհանդերձ, ավետարանական համայնքի ներկայացուցիչներն ակտիվ մասնակցություն են ունենում ինչպես դիմադրական պայքարում, այնպես էլ հայերի փրկության գործում: Վերապատվելի Տիգրան Անդրեասյանը Մուսա լեռան ինքնապաշտպանության ղեկավարներից էր, ով թուրքական զորքին դիմադրելուց բացի փորձում է կազմակերպել հայ կանանց ու երեխաների անվտանգ տեղափոխումը: Հալեպի Էմմանուել հայ ավետարանական եկեղեցու հովիվ վերապատվելի Հովհաննես Էսքիջյանը քաղաքի օգնության գործի կազմակերպման առանցքային դեմքերից էր: Օգնության և նպաստների բաշխման գործում նա համագործակցում է Հարություն քահանա Եսայանի հետ: Վերապատվելի Էսքիջյանի օգնական Հակոբ Հալեպյանը` որպես պահակ, արաբական տարազով շրջում է Բաղդադի երկաթուղային ընկերությունում, վերահսկում Եփրատի երկաթուղային կամուրջը` Ջարաբլուսի տարածքում: Նա Հալեպից անարգել տեղից տեղ է անցում, նամակներ ու գումար փոխանցում հայ գաղթականներին: Վերապատվելի Էսքիջյանն իր օգնական Ջոն Մինասյանի օգնությամբ տեղահանությունների, կոտորածների վերաբերյալ տեղեկություններ է հավաքում, օգնում գաղթականներին: Էսքիջյանը գաղտնի հանդիպում կամ նամակներ է փոխանցում ԱՄՆ հյուպատոս Ջեսի Ջեքսոնին, ֆինանսական միջոցներ ստանում, որը նախօրոք ստեղծված ցանցային գաղտնի ճանապարհով բաշխվում էր ըստ անհրաժեշտության: Վերապատվելի Էսքիջյանի ջանքերով Հալեպում որբանոց-ապաստարան է հիմնվում, տարբեր վայրերում կացարաններ են տրամադրվում անօթևաններին: Էսքիջյանի վաղաժամ մահվանից հետո գործը շարունակում է նրա կինը` Գուլենիան:
Վերապատվելի Ահարոն Շիրաճյանի և բժիշկ Ասատուր Ալթունյանի աջակցությամբ գործող Հալեպի հայկական որբանոցը 1915-1924 թթ. ապաստան է տրամադրում մոտ 8.000 որբի: 1922 թվականից որբանոցը ղեկավարում է Այնթապի ինքնապաշտպանության առաջնորդներից Ատուր Լևոնյանը: Բժիշկ Ֆիլիպ Հովնանյանը 1915-1918 թթ. Ինթիլլիի գերմանական հիվանդանոցում օգնություն է ցուցաբերում հայերին, ինչպես նաև դեղորայքով օգնում հայ զինյալ խմբերին, խնամում վիրավորներին: Մարաշի եկեղեցու հովիվ վերապատվելի Աբրահամ Հարությունյանը օտարերկրյա հաստատություններից օգնություն է հայթայթում ու գաղթականներին տրամադրում: Վերջինս 1920-1921 թթ. Խաչատուր վարդապետ Ղազարյանի, գերապայծառ Ավետիս Արփիարյանի հետ շարունակում է զբաղվել հայ գաղթականների հարցերով: Ցեղասպանության տարիներին հարանվանական երեք եկեղեցիները ներկայացուցիչներ են ունեցել տարբեր բարեգործական կազմակերպություններում, հայրենակցական միություններում` մասնակցելով հայության բեկորների փրկության, ապաստարանի տրամադրման հայրենանվեր գործին:






Նարինե Մարգարյան
ՀՑԹԻ գիտական քարտուղար, պ.գ.թ.