Լուի Դարթիժ դյու Ֆուռնե
(1856-1940)


Լուի Դարթիժ դյու Ֆուռնեն ծնվել է 1856 թ. մարտի 2-ին Ֆրանսիայի հյուսիս-արևմուտքում՝ Նորմանդիայի Օրնի շրջանում: Լուի Դարթիժն ավելի ուշ իր ազգանվանն ավելացրել է հորական տատիկի դյու Ֆուռնե արիստոկրատական ազգանունը:

Իր ծառայության ընթացքում նա ռազմածովային սպայի աստիճանից հասել է մինչև փոխծովակալի աստիճանի: 1872 թ. ընդունվել է Ռազմածովային ակադեմիա: 1893 թ. Սիամի արշավանքի ժամանակ եղել է «La Comète» ֆրեգատի հրամանատարը: Գործուն մասնակցություն է ունեցել Բանկոկի նավահանգստի ազատագրմանը, որի արդյունքում Ֆրանսիան ստանում է Մեկոնգի ձախ ափը (Լաոս): Նա եղել է «Pothuau» զրահապատ հածանավի նավապետի օգնական, ապա՝ ղեկավարել Հյուսիսային էսկադրիլիայի «Surcouf» հածանավը:

1909 թ. նշանակվել է կոնտր-ադմիրալ: 1912-1913 թթ. դյու Ֆուռնեն մասնակցել է Բալկանյան պատերազմներին՝ գլխավորելով ֆրանսիական նավատորմը, որից հետո նշանակվել է փոխծովակալ (վիցե-ադմիրալ): Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ նշանակվել է ֆրանսիական արևելյան նավատորմի փոխծովակալ և 1915 թ. օգոստոսին Սիրիայում շրջափակել թուրքական ափերը:

1916 թ. դեկտեմբերին Աթենքում կազմակերպած թակարդից հետո փոխծովակալը պաշտոնանկ է արվել Ֆրանսիայի Ծովային նախարար Լյուսիեն Լակազի կողմից՝ այդպիսով ավարտելով իր զինվորական ծառայությունը: Առաջին աշխարհամարտի վերջին նա փորձել է մտնել ցամաքային ջոկատ:

Նա ժառանգ չի ունեցել և պաշտոնանկ լինելուց հետո ամուսնացել է մի այրի կնոջ հետ, ում հետ ապրել է Ֆրանսիայի հարավարևմտյան շրջանում` Սան- Շամասի գյուղից ոչ հեռու գտնվող մի համեստ տանը: Մահացել է 1940 թ. փետրվարի 16-ին և թաղվել Սան-Շամասի գյուղի գերեզմանատանը:

Դարթիժ դյու Ֆուռնեն իր կենդանության օրոք հրատարակել է մի քանի հուշագրություններ, որոնցից մեզ համար առավել արժեքավոր է «Մի ծովակալի պատերազմական հուշերը (1914-1916)» (Փարիզ, 1920) խորագրով հուշագրությունը:

Իր հուշերում ծովակալ դյու Ֆուռնեն առանձին գլուխ է նվիրել Մուսա լեռան ինքնապաշտպանության հերոսական դրվագին և մանրամասներ հայտնել իր օգնությամբ թվով 4080 հայերին կոտորվելու վտանգից ազատելու և Պորտ Սաիդ տեղափոխելու մասին:

Հատված Դարթիժ դյու Ֆուռնեի հուշերից. «Սեպտեմբերի առաջին օրերին «Գիշեն» հածանավը կապիտան դե Ֆրեգաթ Բրիսոնի հրամանատարությամբ շրջում էր Անտիոքի հյուսիսում՝ ծովեզրի երկայնքով, երբ ցամաքում ազդանշաններ նկատվեցին: Մի նավակ ուղարկվեց ծովեզերք և պարզվեց, որ Մովսեսի լեռան [Մուսա լեռան] բարձունքներում հաստատված հայերը թուրքերի կողմից կոտորվելու սպառնալիքի տակ են: Սեպտեմբերի 6-ին այս մասին ինձ հեռագրեցին, և «Ժաննա դ’Արկ»-ով իսկույն այնտեղ գնացի: Հայ ղեկավարներից Պիեռ [Պետրոս] Տմլաքյան անունով մեկը եկավ նավ՝ խնդրելով խաղաղ բնակչությանը [կանայք, ծերեր, երեխաներ] այլ վայր տեղափոխել… հասկացա, որ պետք է օգնել այդ դժբախտներին: Ժամանակը սուղ է և ինչ էլ, որ իրենք ասեին, հարկավոր էր բոլորին փոխադրել… Խնդրի մասին հեռագրեցի ծովային նախարարությանը … Մեր տրամադրության տակ եղած բոլոր նավերն ուղարկվեցին այնտեղ, և [սեպտեմբերի] 13-ին հայերը նավի մեջ էին: Տեղափոխումն իրականացվեց առանց միջադեպի… Նրանց մեջ կային խեղճ նորածիններ՝ փաթաթված սրբիչների մեջ: Փոքրիկ մուսալեռցիներին ձեռքից ձեռք էին փոխանցում փրփրաբաշ ալիքների վրայով, ովքեր իսկապես փրկվեցին ջրերից և ովքեր երբեք չեն իմանա, թե իրականում ինչ վտանգից են փրկվել»:

1915 թ. գարնանը սվեդիահայությանը հայտնի է դառնում հարևան գավառների հայության տեղահանության մասին: Հուլիսի 29-ին Մուսա լեռան (Մովսեսի լեռ, գտնվում է նախկին Հալեպի նահանգի Անտիոք գավառում՝ Սվեդիա (Սուեդիա) գյուղաքաղաքի մոտ) շրջակայքի վեց հայկական գյուղերի (Քեբուսիե, Վագըֆ, Խդրբեկ, Յողունօլուք, Հաջի Հաբիբլի, Բիթիաս) ներկայացուցիչների խորհրդակցության ժամանակ որոշվում է չենթարկվել բռնագաղթի հրամանին և ինքնապաշտպանություն կազմակերպել Մուսա լեռան վրա: Հուլիսի 30-ին հայերին հրամայվում է թողնել իրենց բնակավայրերն ու գաղթել: Հայերի որոշ մասը, ենթարկվելով թուրքերի հրամանին, բռնում է գաղթի ճանապարհը, մնացածը՝ շուրջ հինգ հազար հոգի, հիմնականում՝ կանայք ու երեխաներ, փրկության հույսով բարձրանում են Մուսա լեռը՝ պատրաստվելով ինքնապաշտպանության:

Ստեղծվում է հատուկ զինվորական մարմին՝ Եսայի Յաղուբյանի ղեկավարությամբ: Ռազմիկներն ընդամենը 600-ն էին՝ սահմանափակ քանակով զենքով ու զինապաշարով: Զինվորական խստագույն կարգապահությամբ լեռան տարբեր հատվածներում հիմնվում են ռազմապաշտպանական հենակետեր ու ամրություններ:

Օգոստոսի 7-ից սկսած թուրքական համառ հարձակումներին հայերը փայլուն դիմադրություն են ցույց տալիս, սակայն մուսալեռցիների դրությունը գնալով ծանրանում է. վերջանում էր պարենն ու ռազմամթերքը: Ինքնապաշտպանության ղեկավարները, դաշնակիցների մարտանավերից օգնություն ստանալու հույսով, որպես ազդանշան՝ լեռան ծովահայաց եզրին բարձրացնում են սավաններից պատրաստված երկու դրոշ: Մեկի վրա կարված էր կարմիր խաչ, մյուսի վրա՝ առկա էր “Christians in distress: Rescue!” («Փրկեցե´ք, քրիստոնյաները վտանգի մեջ են») անգլերեն գրությունը:

Դրոշների շուրջը վառվում էին խարույկներ՝ անցնող նավերի ուշադրությունը գրավելու համար:

Սեպտեմբերի 5-ին ծովում երևում է ֆրանսիական «Գիշեն» հածանավը, որն իրավիճակը ճշտելու համար մակույկ է ուղարկում ափ: Մուսա լեռան ինքնապաշտպանության ղեկավարներից Պետրոս Տմլաքյանը, մոտենալով ռազմանավին, կարողանում է անձնակազմին բացատրել ստեղծված դրությունն ու համոզել, որ ռազմանավը ռմբակոծի թուրքական դիրքերը` թուրքերին խուճապի մատնելու համար: Տեղեկանալով հայերի դրության մասին՝ ռազմանավի հրամանատարությունը հեռանում է՝ օգնություն հասցնելու խոստումով:

Այս ամենի մասին զեկուցվում է ծովակալ դյու Ֆուռնեին: Վերջինս, գիտակցելով հարցի լրջությունը, շտապ հեռագիր է ուղարկում Ֆրանսիա՝ ներկայացնելով իրավիճակը: Սակայն ծանոթ լինելով ֆրանսիական երկար թղթաբանությանը՝ տեղում որոշում է կայացնում իր տրամադրության տակ եղած հածանավերն ուղարկել Մուսա լեռ` տեղափոխելու ողջ ժողովրդին: Միևնույն ժամանակ մուսալեռցիներին տեղ հատկացնելու հարցով դիմում է Կիպրոսին, բայց ստանում է բացասական պատասխան: Այնուհետև դիմում է Եգիպտոսի ֆրանսիական և բրիտանական պաշտոնյաներին ու համոզում, որ նրանք Պորտ Սաիդում վրանաքաղաք պատրաստեն 4080 մուսալեռցիների համար:

Սեպտեմբերի 10-ին՝ հերոսամարտի 41-րդ օրը, ծովում երևում են ֆրանսիական երկու ռազմանավ, որոնք սկսում են գնդակոծել թուրքական դիրքերը: Ապա Դարտիժ դյու Ֆուռնեն իր անձնական պատասխանատվությամբ հրամայում է ժողովրդին նավերով տեղափոխել Եգիպտոսի Պորտ Սաիդ նավահանգիստ: Նախ տարհանվում են կանայք, երեխաներն ու ծերերը, ապա՝ ինքնապաշտպանական ուժերը: Սեպտեմբերի 13-15-ը շուրջ 4000 հոգու ֆրանսիական «Ժաննա դ’Արկ» և այլ ռազմանավեր փոխադրում են դեպի Պորտ Սաիդ (Եգիպտոս), որտեղ հիմնվում է մուսալեռցիների վրանաքաղաքը: Այդ դժվարին օրերին ծնվում են երեխաներ, ովքեր ստանում են ազատությունը, փրկությունը խորհրդանշող անուններ: Անգամ որոշ երեխաներ կոչվեցին Գիշեն՝ ի պատիվ ֆրանսիական «Գիշեն» ռազմանավի:

Երեք ամիս հետո միայն Ֆրանսիայից Կիպրոս է հասնում պատասխան հեռագիրը, որտեղ ֆրանսերենով գրված է լինում` “Ou se trouve mont Moise?” (որտե՞ղ է գտնվում Մովսեսի լեռը): Այսպիսով, եթե Դարթիժ դյու Ֆուռնեն, իր ռազմական կարիերան վտանգի ենթարկելով, չհետևեր իր խղճի ձայնին և ղեկավարվեր ռազմական օրենքներով, ապա ոչ մի մուսալեռցի չէր փրկվի: Հայ ժողովուրդը երախտագիտությամբ է հիշում ֆրանսիացի մեծ մարդասերին:




Սեդա Պարսամյան
Թանգարանային ցուցադրությունների կազմակերպման բաժնի վարիչ