17.08.2010

Աղթամարի Սուրբ Խաչ տեղի ունենալիք երկրորդ արարողությունը, այս անգամ նախատեսված որպես պատարագ, տեղի կունենա ս.թ. սեպտեմբերի 19-ին: Այն կարելի է դիտարկել որպես թուրքական պետության կողմից կազմակերպված հերթական շոու կամ ավելի ճիշտ` ֆարս: Պաշտոնական Անկարան մեծահոգաբար թույլ է տվել եկեղեցական արարողություն միայն մեկ օր, և այդ օրը խաչը դրվելու է Վանա լճի կղզու վրա տեղակայված 10-րդ դարի հայկական տաճարի գմբեթին:

Բոլորս հիշում ենք, երբ 2007 թվականի մարտին Թուրքիան տեղեկատվական հուժկու հոսքեր տարածեց Աղթամարի վերակառուցման շուրջ, այսպիսով հիմք դնելով ամոթալի սովորությանը` քրիստոնեական եկեղեցիները թանգարանի վերածելու և արդյունքում գումար վաստակել ակնկալվող զբոսաշրջիկների հոսքից: Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայկական և հունական քրիստոնեական ժառանգության մյուս նմուշներին վիճակված է եթե ոչ հիմնովին ավերված լինելու կարգավիճակ, ապա վերածվել բանտի, մզկիթի, բաղնիքի, սպորտային դահլիճի կամ օգտագործվել որպես շինանյութի աղբյուր:

Վերականգնումից հետո Աղթամարի Սուրբ Խաչ տաճարի բացման հանդիսավոր արարողության ժամանակ այն «զարդարվել» էր թուրքական դրոշներով և Աթաթուրքի դիմանկարներով, այն դեպքում, երբ չէր թույլատրվում խաչ տեղադրել քրիստոնեկան եկեղեցու գմբեթին, իսկ իսլամի խորհրդանիշով թուրքական դրոշներն ամրացվել էին տաճարի պատերին: Վասպուրականի թագավոր Գագիկ Արծրունին և նրա գլխավոր ճարտարապետ Մանուիլը երբեք չէին կարող ենթադրել, որ մի գեղեցիկ օր Սուրբ Խաչ տաճարը կզարդարվի թուրքական դրոշներով և Աթաթուրքի պատկերը կողջունի այցելուներին: Ի՞նչ կլինի, եթե մի գեղեցիկ օր թուրքական կառավարությունը որոշի վերականգնել հին հայկական բաղնիք, ասենք Անի մայրաքաղաքում:

Քրիստոնեական հուշարձանների վերականգնումը Թուրքիայում վերածվել է շահավետ բիզնեսի. մի կողմից դրամ ստանալու, մյուս կողմից միջազգային հանրության շրջանում Թուրքիայի համար բազմամշակույթ և հանդուրժողական երկրի դրական կերպարն ապահովելու համար, ինչպես ջանադրաբար անում է նրա կրտսեր եղբայր Ադրբեջանը, հատկապես 2005թ. Հին Ջուղայի միջնադարյան գերեզմանատան հայկական խաչքարերի ոչնչացումից հետո: Վերջինս այդ կերպարը ստեղծում է ոչ առանց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի նախկին և ներկա տնօրենների աջակցությամբ, ովքեր վերջին երեք տարիների ընթացքում չորս անգամ այցելել են Ադրբեջան, մի երկիր, որը պաշտոնապես կիրառում է վանդալիզմ:

Վերադառնալով Աղթամարի խնդրին կարող ենք պնդել, որ սպասվելիք արարողությունը թուրքական տեղեկատվական և քարոզչական գործողությունների մի մասն է, որի հիմնական թիրախը միջազգային հանրությունն է: Ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1974թ. տվյալների` 1923-ից հետո կանգուն մնացած հայկական 913 պատմական-ճարտարապետական հուշարձաններից 464-ն ամբողջովին անհետացել են, 252-ն ավերակ են, 197-ն ամբողջովին նորոգման կարիք ունեն:

Հայկական ճարտարապետական շինությունները հետևողականորեն պայթեցվել են, որպես թիրախ օգտագործվել թուրքական բանակի զինավարժությունների ժամանակ, իսկ քարերն օգտագործվում են որպես շինանյութ: Որոշ գյուղական վայրերում հայկական վանքերն ու եկեղեցիները ծառայում են որպես գոմ, պահեստ, ակումբ, իսկ մի դեպքում նույնիսկ որպես բանտ: Շատ դեպքերում թուրքական կառավարությունը հայկական եկեղեցիները վերածել է մզկիթների:

Սրանք, իհարկե հին տվյալներ են և թարմացված թվերը ավելի տխրեցուցիչ կլինեն: Վերջին փաստը, կապված է Թուրքիայի տարածքում հայկական եկեղեցու ամբողջական ավերման հետ, տեղի է ունեցել 2009թ., երբ թուրք գյուղացիներից մեկը, գանձեր գտնելու մոլուցքով տարված, ավերել է մինչ այդ կանգուն հայկական եկեղեցին:

Մշակութային ցեղասպանությունը Թուրքիայում շարունակական բնույթ է կրում: Մշակութային հուշարձանների ոչնչացումը մեր օրերում վառ կերպով տեսանելի է ոչ միայն հայկական քրիստոնեական հուշարձանների օրինակով, այլ նաև Անատոլիայի և թուրքական զինուժի կողմից բռնազավթված Հյուսիսային Կիպրոսի տարածքում գտնվող հունական հուշարձանների օրինակով: Առանց զարհուրանքի հնարավոր չի նայել Հյուսիսային Կիպրոսի բռնազավթված տարածքներում գտնվող պղծված հուշարձանների լուսանկարները: Ոչնչացում, պղծում, այլափոխություն և վաճառք...

Կարելի է հարցնել Թուրքիայի առաջնորդներին և հանդուրժողականություն քարոզողներին, թե ինչու նրանք այդքան սկզբունքային չեն, ասենք, օրինակ Կարսում գտնվող կրկին 10–րդ դարի մեկ այլ հուշարձանի` Սուրբ Առաքելոցի վերակառուցման հարցում: Ներկայումս Սուրբ Առաքելոց տաճարը վերածվել է մզկիթի: Վերջերս հայ ուխտավորները փորձել են մոմեր վառել քրիստոնեկան տաճարին կից, սակայն հանդիպել են տեղացիների ագրեսիվ վերաբերմունքին, ովքեր ծեծի են ենթարկել նրանց:

Անցյալ տարի ամերիկացի մի զույգ ինձ ներկայացրեց մի ուղեցույց, որը բացատրում էր թուրքական ընկերության կողմից արտադրված մետաղորոնիչի գործածության ձևը` գանձեր հայտնաբերելու համար: Այնտեղ նշվում էր, որ լավագույն վայրերը ոսկի և այլ գանձեր որոնելու համար համարվում են քրիստոնեական գերեզմանատեղիները և քրիստոնեական եկեղեցիների հիմքերը: Նրանք շատ զարմացան, որ ես չզարմացա ուղեցույցի բացատրական տեքստի հետ ծանոթանալիս. բացատրեցի իմ պահվածքի իմաստը. «Բարի գալուստ Թուրքիա, բարեկամներս»:

Որևէ մեկը կասկած չպետք է ունենա, որ այդ մետաղաորոնիչի ձեռնարկն ազգային փոքրամասնությունների և նրանց մշակութային ժառանգության հանդեպ թուրքական պետական քաղաքականության ուղղակի հայելային անդրադարձն է: Այս քաղաքականությունը խորհրդանշական կերպով իրենից ներկայացնում է հզոր մի մետաղաորոնիչ, որը ոչ միայն փորձում է հայտնաբերել բռնագաղթերի ժամանակ թաքցված հայկական ոսկին, այլ նաև քրիստոնեական տաճարների վրա տեղադրված մետաղյա խաչերը:


Հայկ Դեմոյան