07.03.2018


Հայոց ցեղասպանության մասին գիտելիքի փոխանցումը նոր սերունդների համար ունի կարևոր նշանակություն: Անկախ գիտելիքի փոխանցման ձևից ցեղասպանության մասին կրթության մեջ միշտ էլ առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվել դրա գործառութային նշանակությանը: Մեծ հաշվով, ցեղասպանության թեմայի ուսուցումը կոչված է նախ և առաջ ցեղասպանության ենթարկված ժողովրդի, ապա նաև ամբողջ մարդկության հավաքական հիշողության պահպանմանը և փոխանցմանը: Ցեղասպանության ուսուցման (Genocide Education) մյուս կարևոր գործառույթը` նոր ցեղասպանությունները կանխարգելելուն ուղղված ազդեցությունն է: Այնուամենայնիվ, վերոնշյալ հիմնական գործառույթների իրացմանը հասնելուն ուղղված միջոցները տարբեր են:

Ցեղասպանության մասին գիտելիքը

Հայ ժողովրդի բազմահազարամյա պատմության մեջ XX դարասկիզբը դարձավ թերևս ամենաողբերգականը. մի ամբողջ ժողովուրդ ոչնչացվեց իր պատմական հայրենիքում: Դրան հաջորդած հարյուրամյա պատմության ընթացքում այդ ողբերգության վերաբերյալ հիշողությունը դարձավ հայ ժողովրդի ազգային ինքնության ամենակարևոր բաղադրիչներից մեկը: Սակայն դա տեղի ունեցավ միայն ու միայն այդ հիշողության պահպանման և փոխանցման շնորհիվ: Անշուշտ, ցեղասպանության մասին գիտելիքի, իսկ դրա արդյունքում նաև հիշողության փոխանցումը հետցեղասպանական շրջանի տարբեր փուլերում կատարվել է տարբեր միջոցներով: Տասնամյակներ շարունակ ցեղասպանության մասին գիտելիքը փոխանցվել է բանավոր պատմությունների, գեղարվեստական կինոնկարների, գրականության ու դասագրքային հիշատակումների միջոցով: Անկախ գիտելիքի փոխանցման ձևից` այդ փոխանցումը դարձել է պատմական հիշողության պահպանման կարևոր գրավական` այդպիսով լուծելով իր ֆունկցիոնալ առաջին խնդիրը:

Ցեղասպանության մասին գիտելիքի փոխանցման առանցքային մյուս գործառույթը կանխարգելումն է: 1948 թվականին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի կողմից ընդունված «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» կոնվենցիայի կարևորագույն առաքելությունը հետագա ցեղասպանությունները կանխերգելելն էր, սակայն ժամանակի ընթացքում, ակնհայտ դարձավ, որ կոնվենցիան բավարար չէ կանխելու համար հետագա ցեղասպանությունները, քանի որ XX դարի երկրորդ կեսին ևս տեղի ունեցան ցեղասպանություններ (Կամբոջա՝ 1975-1979, Ռուանդա՝ 1994, Բալկաներ՝ 1992-1995 և այլն): Ահա հենց այստեղ է երևում ցեղասպանության մասին գիտելիքի դերակատարությունը: Այս հարցում ձախողումների մի մասը ցեղասպանության մասին կրթության թերացման, իրազեկության ցածր մակարդակի, այլ խոսքերով՝ նախկին ցեղասպանություններն ու կոտորածները լավ չուսումնասիրելու, դրանք չպատժելու, դրանց սարսափների մասին չդասավանդելու, ժխտողականության դեմ չպայքարելու հետևանք էր:

Առանձին կամ մասնավոր պատմությունը` ցեղասպանության մասին գիտելիքի փոխանցման միջոց

Ցեղասպանության թեմայի` դպրոցներում ուսուցանումը կամ ամենատարբեր հարթակներում դրա մասին իրազեկումը հարաբերականորեն կարելի է բաժանել երկու մակարդակի: Առաջին մակարդակը` հիմնարար գիտելիքն է, այսինքն` Մեծ եղեռնին առնչվող ամենակարևոր հիմնական գիտելիքների փոխանցումը: Այն կարող է լինել ամենամակերեսային գիտելիքներից մինչև նյութի բավական խորը մատուցում: Սակայն, անկախ դրա խորությունից` բովանդակային առումով այն միևնույն է կոչված է ընդհանուր պատկերացում տալու Հայոց ցեղասպանության մասին, և միևնույն է այդ մանրամասների մեծ մասը շատ արագ մոռացվում են: Օրինակ, դասագրքային նյութում աշակերտը հանդիպում է Հայկական հարցի ծագմանն առնչվող մի դրվագի, ինչպիսին 1878թ. Բեռլինի կոնգրեսի արդյունքում ստորագրված պայմանագրի 61-րդ հոդվածն է: Չնայած դրա կարևորությանը` փորձը և մեր անձնական հարցումները ցույց են տալիս, որ կոնկրետ տվյալ հոդվածի միասին տեղյակ են շատ քչերը: Մյուս կողմից էլ, առանց ցեղասպանության մասին հիմնարար գիտելիքների փոխանցման, ընդհանրապես դժվար է պատկերացնել ցեղասպանության մասին կրթությունը:

Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ ցեղասպանության մասին գիտելիքի փոխանցման մեջ, օգնության է գալիս մեկ այլ միջոց ևս` առանձին պատմությունները: Առանձին պատմություններ ասելով` մենք նկատի ունենք ականատես-վերապրողների անձնական փորձառությունն ու դրանց մասին պատմությունները: Պետք է նշել, որ այդ առանձին պատմությունները մեզ են հասել ինչպես բանավոր պատմությունների, այնպես էլ լույս տեսած հարյուրավոր հուշագրությունների տեսքով:

Առաջին խումբը, ցեղասպանությունը վերապրողների բանավոր պատմություններն են: Այս ոլորտում Ռիչարդ Հովհաննիսյանի, Վերժինե Սվազլյանի, Զորյան ինստիտուտի` տասնամյակների ընթացքում կատարած վիթխարի աշխատանքի արդյունքում մենք ունենք ականատես-վերապրողների անձնական փորձառությանը վերաբերող հսկայական նյութ` ինչպես տեսանկարահանված, այնպես էլ տպագիր: Առանձնանում է նա Ջեյմս Բրայսի բանավոր պատմությունների ժողովածուն: Կան նաև վիթխարի քանակությամբ տպագրված հուշագրություններ: Չնայած մեծաքանակ նյութի առկայությանը` այնուամենայնիվ այդ նյութերը և պատմությունները մեծ հաշվով անհայտ են մեզ: Այսինքն` առանձին ճակատագրերի պատմությունը մնում է լայն շրջաների համար անհասանելի:

Բավական ուսանելի է այդ ոլորտում հրեական փորձը: Հոլոքոստի ականատես-վերապրողների վկայությունները ահռելի քանակություն են կազմում, սակայն գլխավորը ոչ թե դրանց քանակն է, այլ այդ պատմությունների օգտագործումը Հոլոքոստի իրազեկման և Հոլոքոստի մասին պատմելու մեջ: Այդ պատմությունները կարող են երբեմն ավելի ազդեցիկ լինել, քան թե մի քանի ակադեմիական հրատարակություն: Դրա լավագույն օրինակը կինոռեժիսոր Ռոման Պոլանսկու նկարահանած «Դաշնակահարը» ֆիլմն է (2002 թ.), որն արժանացավ Ամերիկյան Կինոակադեմիայի բարձրագույն` «Օսկար» մրցանակին: Ֆիլմը հիմնված է լեհական հրեա դաշնակահար Վլադիսլավ Շպիլմանի հուշագրության հիման վրա: Այն Հոլոքոստը վերապրած հրեա մարդու պատմություն է, որի ներկայացման գեղարվեստական բարձր մակարդակը ապահովեց Հոլոքոստի թեմայի մասին իրազեկմանը ֆիլմի միլիոնավոր դիտումներով:

Հայոց ցեղասպանության թեմայի իրազեկման մեջ տասնամյակներ շարունակ առանձին պատմությունները տեղ են գտել գեղարվեստական և փաստավավերագրական ամենատարբեր ֆիլմերում: «Ձորի Միրոն», «Մայրիկ», «Արամ», «Արարատ», «Արտույտների ագարակ» և մի շարք այլ ֆիլմերում հրաշալի անդրադարձ է կատարվում Մեծ եղեռնին: Այնուամենայնիվ, Հայոց ցեղասպանության տարիներին շարքային մարդու ողբերգության մասին պատմող օրինակները քիչ են:

Մուշեղիկ: Ցեղասպանությունը մեկ հայի աչքով

Մեծ եղեռնի դեպքում առանձին պատմությունների կարևորությունը հասկանալու համար, մենք դիտարկում ենք ցեղասպանությունը վերապրած երեխայի` Մուշեղիկի պատմությունը: Երեխա, ով փրկվել է ցեղասպանությունից` սակայն ամբողջ կյանքում կրել է դրա բոլոր սարսափները և ողբերգականությունը:

Ո՞վ էր Մուշեղիկը:

Մուշեղիկը ծնվել է 1907/08 թվականին Վանի նահանգի Վանի գավառի Դիզա գյուղում, 13 հոգանոց ընտանիքում: Փրկվել են միայն ինքը և մայրը` Բեյազ Բադալյանը: Մուշեղիկի հայրը և նրա երեք հորեղբայրները 1914թ. զորահավաքից հետո որպես ամելե-թաբուրի (աշխատանքային գումարտակի զինվորներ) սպանվեցին Բաշկալեի ճանապարհին: 1915թ. գարնանը Խալիլ բեյի հրամանով Դիզա գյուղից թուրք զինվորականները հավաքում են 5-10 տարեկան տղա երեխաների և դաժանաբար սպանում գյուղի հարևանությամբ գտնվող աղբանոցում: Մուշեղիկի մայրն իր երկու որդիներին՝ Սմբատին և Մուշեղին, մահից փրկելու խնդրանքով դիմում է իրենց ընտանիքի վաղեմի ծանոթ թուրք պաշտոնյային (յուզբաշի): Նա համաձայնում է միջնորդել Խալիլ բեյին երեխաների փրկության համար՝ կրոնափոխության առաջարկն ընդունելու դիմաց: Այդ նույն ժամանակ մի քուրդ, լսելով Բեյազի որդու՝ Մուշեղիկի հայկական անունը, նրա ձեռքերը դաժանաբար գամում է փայտին:

1915 թ. Վանի տասնյակհազարավոր հայ գաղթականների մեջ էին նաև մահից մազապուրծ Բեյազն իր երեք երեխաների՝ Սմբատի, Մուշեղի և Արեգնազի հետ: Գաղթի ճանապարհին` Սալմաստում, մեռնում է փոքրիկ Սմբատը: Բաքվում ընտանիքը հաստատվելուց կարճ ժամանակ անց մեռնում է նաև Արեգնազանը:

Մեծ եղեռնի սարսափները՝ որպես չսպիացող վերքեր, ողջ կյանքում ուղեկցել են Մուշեղիկին` ամեն վայրկյան հիշեցնելով իր մանկության դաժան օրերն ու ապրած զարհուրելի պահերը: Մուշեղիկի կրած անմարդկային «պատժի» ապացույցներն երևում են նույնիսկ դեպքից մեկ տարի անց արված լուսանկարում, որտեղ նա ի ցույց է դրել իր ձեռքերը՝ սպիացած վերքերով:

Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած այս երեխայի պատմությունը և այդ պատմության մատուցելը իրազեկում է ցեղասպանության սարսափների ու մեր կորուստների մասին: Բայց մյուս կողմից այս փոքրիկ պատմությունը խորհրդանշում է նաև հայ ժողովրդի վերածնունդը և ապրելու մեծ ուժը: Անշուշտ այս դիտարկումը մենք կատարել ենք բացառապես թանգարանի` որպես ցեղասպանության մասին պատմող և կրթող հաստատության գործառույթների տեսանկյունից: Սակայն դա էլ բավարար է հասկանալու առանձին ճակատագրերի պատմությունների հանրայնացման կարևորությունը: Այսինքն՝ ցեղասպանությունը վերապրած մեկ հայի անձնական պատմությունը շատ հաճախ կարող է դառնալ Հայոց ցեղասպանության ամբողջ պատմությունը ներկայացնելու լավագույն տարբերակներից

Քրիստինե Նաջարյան, ՀՑԹԻ գիտաշխատող