30.03.2018

Հայոց ցեղասպանության իրագործման ընթացքում երեխաների թրքացման ու ձուլման քաղաքականությունը կարևոր բաղադրիչ մաս էր և օսմանյան փաստաթղթերում պարզորոշ երևում է, որ թուրքական կառավարությունը նպատակ էր դրել հայ երեխաներին համակարգված ձուլելու մուսուլմանական հասարակությանը: Նրանք նաև բռնի կրոնափոխության առավել դյուրին հատվածն էին. նրանց իսլամացման գործընթացը, ազգային ու կրոնական ինքնագիտակցության մոռացությունը վաղ հասակում ավելի դյուրին էր իրականացնել: Հայտնի ցեղասպանագետ Վահագն Դադրյանը, անդրադառնալով Հայոց ցեղասպանության տարիներին հայ երեխաների բռնի իսլամացման խնդիրներին, նշում է, որ թուրքերը գնահատում էին հայ երեխաների գենոֆոնդը՝ նրանց դիտարկելով որպես թուրք ազգի գենային նկարագիրը հարստացնելու անգնահատելի աղբյուր:

Հայ երեխաների բռնի իսլամացումը կատարվել է երկու մակարդակով՝ պետության և հասարակության լայն զանգվածների կողմից։ Բազմաթիվ հայ երեխաների թուրքերն ու քրդերն առևանգում էին, երբեմն՝ «որդեգրում», ու նրանք, աստիճանաբար իսլամական միջավայրում ապրելով, թրքանում ու ձուլվում էին այդ հասարակությանը:

Օսմանյան կառավարությունը, չնայած պատերազմական վիճակին, իր նախաձեռնությամբ հայ որբերին հավաքում էր թուրքական որբանոցներում՝ իսլամացնելու ու թրքացնելու նպատակով։ Այս հարցի առնչությամբ կարևոր փաստաթուղթ է ներքին գործերի նախարարության ցեղային և ներգաղթային հարցերի կարգավորման վարչության՝ 1916թ. ապրիլի 30-ին գրեթե բոլոր նահանգներ ուղարկված հեռագիրը:

Թուրքական որբանոցներ են բացվել Մերդինում, Ուրֆայում, Դիարբեքիրում, Կեսարիայում, Հալեպում, Բեյրութում, Անթուրայում և մի շարք այլ բնակավայրերում:

Կառավարությունը թուրքական որբանոցներ բացելու գործընթացը սկսել է Հալեպից: 1915 թ. աշնանը որբերին հավաքել են քաղաքի արվարձաններից, փողոցներից, բայց ինչպես նշում է Ա. Անտոնյանը, դա ոչ թե գթասրտության, այլ վարակիչ հիվանդությունները, մասնավորապես տիֆը քաղաքում կանխելու համար էր: Հալեպի իշխանություններն «ահավոր պատուհաս» էին գտել այդ երեխաների համար՝ որբանոցի տեսուչ նշանակելով Նազմիին, ով սիստեմատիկ անգթությամբ, անօթությամբ ու չարչարանքներով սպանում էր երեխաներին: Անգլիացիների՝ Հալեպ մտնելուց հետո հայոց առաջնորդարանի բողոքների հիման վրա նա ձերբակալվում է: Հարցաքննության ընթացքում պարզ է դառնում, որ իր պաշտոնավարության ժամանակ որբանոց են տարվել 3000 որբեր, որոնցից ողջ են մնացել միայն 50-ը: Այդ կապակցությամբ Նազմին հայտարարել է, որ դիտմամբ է արել, որպեսզի շենքն արդարացնի իր որբանոց անունն ու ինքն էլ շարունակի ստանալ տեսուչի՝ իրեն հասանելիք ամսականն ու պարենը:

Շվեյցարացի միսիոներ Յակոբ Կյունցլերը Ուրֆայում կառավարության կողմից որբանոցի հիմնումը բնորոշում է որպես թուրքական «գթասրտության» դրսևորում: «Երբ ճամբարներում, որտեղ կուտակվել էին հայ երեխաներ, անհամար ծնողազուրկ երեխաներ լաց էին լինում ու ճչում, կառավարությունը որոշեց բացել մի թուրքական որբանոց»: Կյունցլերի տեղեկությունների համաձայն՝ այս որբանոցում մահացության թիվը շատ բարձր է եղել: Կես տարվա ընթացքում 1000 որբերից կենդանի էր մնացել միայն 200-ը:

Ադանայի թուրքական որբանոցներում հայ որբերի խնդիրներին է անդրադառնում Գերմանիայի հյուպատոս Օյգեն Բյուգեն, ով 1915 թ. հոկտեմբերի 21-ին հաղորդում է. «Թուրքական որբանոցի տնօրենը սաներին բացատրել է, որ նրանք կամ իրենց դավանանքը կփոխեն կամ հարկադրված կլինեն լքել որբանոցը: Աղջիկների և տղաների մեծ մասը հեռացան որբանոցից, իսկ մնացած 14 տղաները, հավանաբար, իսլամացան: Տնօրենը երեխաներին բացատրել է, որ թուրքական որբանոցում քրիստոնեությունը տեղ չունի, անգամ աղոթելն արգելվելու է»:

Արմաշում նույնպես գործել է թուրքական որբանոց, որի մասին տեղեկանում ենք Հալեպի ազգային արխիվում պահվող նամակներից: Նամակներից մեկից հայտնի է դառնում, որ մոտ 200-250 որբերի Հալեպից, մասնավորապես Ա. Շիրաճյանի որբանոցից Կ. Պոլիս տեղափոխելու հրահանգ է տրվել: Որոշ ժամանակ անց հայտնի է դարձել, որ տղաներին տարել են Արմաշի դպրեվանք «եւ հոն իսլամութիւն ընդունողները դրած են Արմաշի այդ վանքին մէջ, անոնց կերակրելով ու թուրքերէն դասեր տալով»: Արմաշի թուրքական որբանոցի մասին տեղեկանում ենք նաև Զավեն պատրիարքի հուշերից, որտեղ նշվում է, որ Արմաշի Չարխափան Ս. Աստվածածին վանքի վանահայրը, միաբանները, ուսուցիչները 1915 թ. տարագրվել են Կոնիա, իսկ վանքը կողոպտվել է, ու գավառի համար թուրքական կառավարության կողմից երկրորդական վարժարան է հիմնադրվել:

Եպիսկոպոս Արտավազդ Սուրմեյանին ուղղված մեկ այլ նամակից տեղեկանում ենք, որ Ահարոն Պատվելիի որբանոցից մոտ 400 տղաներ էլ՝ 8-14 տարեկան տեղափոխվել Կ. Պոլիս: «Հոն թրքացնելու համար որբանոց մը բացուեցաւ եւ այդ տղա(ք)ները հոն մնացին մինչեւ պատերազմին վերջը որոնցմէ ողջ մնացողներ շատ եղած են»:

Սեբաստիայի տարագրության սկզբնական ժամանակահատվածում հայ երեխաներին ու պատանիներին հավաքել ու Մալաթիայի թուրքական որբանոց են տեղափոխել, սակայն 1916 թ. վերջերին արդեն Կ. Պոլսից ստացված նոր հրամանի համաձայն՝ նրանց էլ տարել ու սպանել են:

Խարբերդում ԱՄՆ-ի հյուպատոս Լեսլի Դևիսը 1915թ. հուլիսի 10-ին տեղում որբանոց բացելու խնդրով դիմել է նահանգապետին, բայց կտրուկ մերժում է ստացել: Վերջինս տեղեկացրել է, որ կառավարությունն է պատրաստվում մանկատներ բացել: Լ. Դևիսը նշում է, որ, իրոք, կառավարությունը մի շարք որբանոցներ է հիմնում և որոշ ժամանակ պատսպարում այդ որբերին, այնուհետև հավելում. «Հետո բոլորն էլ անհետացան և լուր տարածվեց, որ նրանց տարել են Խարբերդից քսան մղոն հեռու գտնվող մի լիճ, խեղդամահ արել»:

Անթուրայի որբանոցը կառավարության հիմնած թուրքական որբանոցներից ամենամեծն էր, որը, դատելով մանկական հուշագրություններից, ականատեսների վկայություններից ամենադաժանն էր իր բարքերով, կիրառվող պատժամիջոցներով ու թրքացմանն ուղղված իր հետևողական գործողություններով: Որբանոցի հիմնադրման ու որբահավաք աշխատանքներով հիմնականում զբաղվում էր Ջեմալ փաշան, իսկ Հալիդե Էդիպը Նիգյար խանումի հետ իրականացնում էին որբանոցների կրթական ու կազմակերպչական հարցերը:

Այսպիսով, երիտթուրքական կառավարության ռազմավարությունը նպատակ ուներ թիրախային խմբին, տվյալ դեպքում հայ երեխաներին զրկելու սեփական կենսաբանական-ռասայական բնորոշումներից, ինքնությունից՝ աստիճանաբար վերածելով մի այլ ինքնության:

Իհարկե, միայն վերոնշյալ որբանոցներով չեն սահմանափակվում կայսրությունում գործող նմանատիպ որբանոցները: Իսկ այնտեղ տիրող իրավիճակին ու թրքացման մեթոդներին անդրադարձ կկարտավի հաջորդ նյութում:


Նարինե Մարգարյան, պ.գ.թ., ՀՑԹԻ ավագ գիտաշխատող