03.10.2018

Բրիտանական հայասիրական շարժման ականավոր գործիչ, իրավաբան, պատմաբան, պետական հասարակական-քաղաքական գործիչ, լորդ Ջեյմս Վիսկոնտ Բրայսը ծնվել է 1838թ. մայիսի 10-ին Հյուսիսային Իռլանդիայի Բելֆաստ քաղաքում: Սովորել է Գլազգոյի համալսարանում և Օքսֆորդի Թրինիտի քոլեջում: Հետագա տարիներին Ջ. Բրայսը պատասխանատու պաշտոններ է զբաղեցրել բրիտանական տարբեր կառավարությունների կազմում` արտգործնախարարի տեղակալ, առևտրի նախարար, Իռլանդիայի գործերի գլխավոր քարտուղար, իսկ 1907-13թթ. եղել է Մեծ Բրիտանիայի դեսպանը ԱՄՆ-ում:

1876թ. Բրայսն առաջին անգամ այցելել է պատմական Հայաստան` բիբլիական Արարատի գագաթը բարձրանալու նպատակով, որից հետո իր տպավորություններն ամփոփել է «Անդրկովկաս և Արարատ» (Transcaucasia and Ararat, London) գրքում, Լոնդոն, 1877թ.: Այն հիմնականում ճամփորդական նոթերի շարադրանք է, սակայն պարունակում է նաև որոշ քաղաքական դիտարկումներ ու եզրահանգումներ: Հայաստան կատարած ճամփորդությունից հետո Ջ. Բրայսը 1878թ. հիմնել է առաջին բրիտանական հայասիրական կազմակերպությունը` Անգլո-հայկական ընկերությունը (Anglo-Armenian Association), որի նախագահը դարձավ լորդ Կարնարվոն, իսկ քարտուղարի պաշտոնը ստանձնեց ինքը` Բրայսը: 1880թ. Բրայսն իր երկրորդ ճամփորդությունն է կատարել դեպի պատմական Հայաստան` այցելելով նաև Զմյուռնիա և Կ. Պոլիս:

1893թ. Ջ. Բրայսի նախաձեռնությամբ Լոնդոնում հիմնադրվել է նոր Անգլո-հայկական ընկերակցությունը (Anglo-Armenian Association), որի առաջին նախագահը եղել է բրիտանական պառլամենտի անդամ Ֆ. Ստիվենսոնը:

1894-96թթ. համիդյան կոտորածներից հետո Մեծ Բրիտանիայում սկսվում է հայասիրական շարժման վերելք: Եվրոպական առաջադեմ հասարակական-քաղաքական այլ գործիչների հետ միասին լորդ Բրայսը բազմիցս հանդես է եկել Օսմանյան կայսրությանը մերկացնող, հայանպաստ հոդվածներով և´ բրիտանական, և´ ամերիկյան մամուլում: 1896թ. նա չորրորդ անգամ վերահրատարակել է իր «Անդրկովկաս և Արարատ» աշխատությունն` այն համալրելով հավելյալ «Հայկական հարցի քսան տարիները» գլխով:

Ջեյմս Բրայսն առաջիններից էր Մեծ Բրիտանիայում, ով բողոքի ձայն բարձրացրեց Առաջին աշխարհամարտի տարիներին (1914-1918թթ.) Օսմանյան կայսրությունում երիտթուրքական կառավարության կողմից հայերի հանդեպ իրականացվող հայասպան քաղաքականության դեմ: Նա այս հարցը բազմիցս բարձրաձայնել է բրիտանական պառլամենտի ամբիոնից:

«Ցավում եմ, բայց պիտի ասեմ, որ ինձ շատ տեղերից հասած տեղեկությունները վկայում են, որ մայիս ամսից ի վեր սպանվածների 800000 թիվը բավականին հավանական թիվ է: Փաստորեն ամբողջ ազգը բնաջնջվել է, ես չեմ կարծում, որ հանցագործությունների պատմության մեջ եղել է այսքան սարսափելի ու այսքան մեծ մասշտաբով դեպք:

Այս մարդկանց մահը Թուրքիայի կառավարության գլխին կանգնած ավազակախմբի կանխամտածված և համակարգված քաղաքականության հետևանք է: Կոտորածների հրամանները եկել են Կոստանդնոպոլսից»,- 1915թ. հոկտեմբերի 6-ին Լորդերի պալատում իր ելույթում նշում էր Ջեյմս Բրայսը:

Ավստրալիական թերթի 1916թ., հունվարի 13-ի համարում Ջեյմս Բրայսը մանրամասն նկարագրություններ է հայտնում կոտորածների սարսափների մասին. «Գարշելի խոշտանգումները թափանցեցին նաև Մուշ: Թուրքերը քաշում-հանում էին քաղաքի երևելիների և գյուղի գլխավոր տղամարդկանց մատների և ոտների եղունգները, փշրում ատամները, կտրում քթերը, ապա ենթարկում ուրիշ տեսակի երկարատև տառապանքների: Մուշի հայերը քաջաբար դիմադրում էին, պաշտպանվում, սակայն թուրքական հրետանին գերմանական սպաների հրամանատարությամբ ջախջախեց նրանց դիրքերը, որից հետո հարյուրավոր կանայք և երեխաներ սպանվեցին մահվան աղացում»:

Այդ տարիներին Ջ. Բրայսը մեծ մասնակցություն է ունենեցել նաև բրիտանա-հայկական Կարմիր խաչի և Փախստականների ֆոնդի ստեղծմանը, որի նախագահն էր նրա կինը:

1916թ. Բրայսի խմբագրությամբ և ընդարձակ առաջաբանով լույս է տեսնել Ա. Թոյնբիի «Հայերի վիճակն Օսմանյան կայսրությունում 1915-1916» փաստաթղթերի ժողովածուն՝ Կապույտ գիրքը, որը մինչ օրս հանդիսանում է Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրության կարևորագույն սկզնաղբյուր: Ժողովածուն բաղկացած է հայերի տեղահանության և կոտորածների մասին շուրջ 158 փաստաթղթերից (Օսմանյան կայսրության տարածքում աշխատող օտարերկրացիների տեղեկագրեր ու զեկուցագրեր, ականատեսների հուշագրություններ, դիմումներ և այլն): Փաստաթղթերը դասավորված են ըստ Արևմտյան Հայաստանի և Օսմանյան Թուրքիայի այլ տարածքների նահանգների ու բնակավայրերի։

Դիվանագետներ, մարդասիրական կազմակերպությունների աշխատակիցներ, միսիոներներ ԱՄՆ-ից, Մեծ Բրիտանիայից, Գերմանիայից, Դանիայից, Շվեյցարիայից և այլ երկրներից իրենց տեղեկագրերում, նամակներում արձանագրել են այն, ինչի ականատեսն են դարձել 1915-1916թթ. Օսմանյան կայսրության տարբեր բնակավայրերում: Մեծ քանակությամբ նյութեր կան, որոնք մատնանշում են նաև Գերմանիայի դերը Հայոց ցեղասպանության իրականացման գործում:

Ժողովածուի հեղինակները մեծ ուշադրություն են դարձրել նաև ստացված հաղորդագրությունների հավաստիությանը։ Նախքան տպագրումը Բրայսը ժողովածուն ուղարկել է մի շարք անվանի մտավորականների ու խնդրել կարծիք հայտնել փաստաթղթերի արժեքի մասին: Եվ նրանք բոլորն էլ նշում էին, որ բերված փաստերը վստահելի են և նրանց վավերականությունը կասկած չի հարուցում:

1918թ. «The Contemporary Review» պարբերականում լորդ Բրայսը տպագրել է իր «Հայաստանի ապագան» հոդվածը: Հոդվածում հեղինակն անդրադարձել է 1894-95թթ. համիդյան կոտորածներին, 1909թ. Ադանայի կոտորածին և 1915թ. հայոց տարագրությանն ու զանգվածային ջարդերին:

Բրայսը խստորեն դատապարտել է նաև երիտթուրքերին հաջորդած քեմալականների վարած քաղաքականությունը: 1920թ. փետրվարին Լորդերի պալատում ունեցած իր ելույթի ժամանակ նա մեղադրել է քեմալականներին` Կիլիկիայի հայերի հանդեպ նոր կոտորածներ սանձազերծելու համար:

Լորդ Ջեյմս Բրայսը մահացել է 1922թ. հունվարի 22-ին, հուղարկավորվել է Էդինբուրգ քաղաքի գերեզմանոցում. նա մինչև վերջ պայքարեց հայ ժողովրդի տառապանքները թեթևացնելու և արդարության հաստատման համար:

Մահվան առիթով Պոլսահայ գրող, հասարակական գործիչ Արշակ Չոպանյանը «Ժողովրդի ձայնը» թերթի 1922թ. հունվարի 23-ի համարում գրում է. «Մեր դարի ամենից հին, ամենից հավատարիմ, ամենից անձնվեր, ամենից հեղինակավոր պաշտպանը, ավաղ, այլևս չկա: Եվ այս անդարմանելի կորուստը մենք կրում ենք այնպիսի վճռական օրերի ժամանակ, երբ ավելի քան երբեք կարիք ունեինք նրա թանկագին աջակցության…

Եվրոպայի ազնվագույն դեմքերից մեկն էր նա, մի մեծահռչակ մտավորական, որը պատմական և քաղաքագիտական ներհուն ուսումնասիրություններով անգլիական արդի մատենագիտության մեջ բարձր մի տեղ էր գրավում… Հին օրերից մինչև իր մահվան րոպեն Բրայսն անընդհատ, անխոնջ անձնուրացությամբ ամեն ձևով, խոսքով, գրչով, դիմումներով մեր դարին բերեց իր մեծ սրտի, մեծ տաղանդի, մեծ դիրքի բոլոր աջակցությունը…»:

1997թ. հանդիսավոր արարողությամբ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հավերժացնող Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի մոտ գտնվող բազալտե հուշապատում անփոփվեց Ջեյմս Բրայսի գերեզմանից բերված հողը:

Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը, հաշվի առնելով Ջեյմս Վիսկոնտ Բրայսի մեծ ներդրումն ինչպես հայկական կոտորածների բարձրաձայնման, դատապարտման գործում, այնպես էլ Հայկական հարցի արդարացի լուծման համար մղած պայքարն ու այդ հարցում ունեցած անգնահատելի վաստակը, հետևողական հավաքչական աշխատանքի շնորհիվ ստեղծել է Բրայսի անվանական եզակի ֆոնդ՝ բնօրինակ լուսանկարներով, հոդվածներով, նամակներով և այլ տեղեկություններով: ՀՑԹԻ նաև թողարկել է Բրայսի հոբելյանական բացիկ և մեդալ:



Նյութը պատրաստեցին՝ Գոհար Խանումյանը և Արևիկ Ավետիսյանը