02.04.2016


Սողոմոն Թեհլիրյան-120

«Ինքը՝ Սողոմոն Թեհլիրյանը, միայն խորհրդանիշ է, հյուլե, ում մեջ կենտրոնացված է քամահրված ռասսայի ցավը, և ով հուսահատ ինքնապաշտպանության մեջ իր վրեժն է լուծում»:
Արմին Թեոֆիլ Վեգներ


Սողոմոն Թեհլիրյանը ծնվել է 1896 թ. ապրիլի 2- ին Երզնկա գավառի Ներքին Բագառիճ գյուղում: Խաչատուր և Հնազանդ Թեհլիրյանների ընտանիքում նա չորս եղբայրներից ամենակրտսերն էր: 1898-99 թթ. Թեհլիրյանների բարեկեցիկ ընտանիքը Բագառիճից տեղափոխվում է Երզնկա հայաշատ քաղաքը: Սողոմոնն ուսանում է տեղի բողոքական (1905-06), ապա` Կեդրոնական վարժարանում (1907-1911): 18-ամյա Սողոմոնը 1914 թվականին տեղափոխվում է Սերբիա, որտեղ աշխատում էին հայրն ու հորեղբայրը: Թեհլիրյանի նպատակը Գերմանիայում բարձրագույն կրթություն ստանալն էր: Նա սերբական Վալևո քաղաք է հասնում այն օրը, երբ Սարաևոյում ուսանող Գաբրիել Պրինցիպը սպանել էր Ավստո-Հունգարիայի գահաժառանգ Ֆրանց Ֆերդինանդին, ինչը Առաջին Աշխարհամարտը սկսելու առիթը դարձավ:
Եվրոպայի և Ամերիկայի հայության շրջանում սկսվում է անդամագրությունը հայ կամավորական ջոկատներին: Բալկաններում ապրող մի խումբ հայ երիտասարդների հետ Սողոմոնը 1915 թ. սկզբին գալիս է Թիֆլիս, որտեղ անդամագրվում է զորավար Անդրանիկի հայ կամավորական 1-ին ջոկատին: Նա մասնակցում է Սեպուհի 250 հոգանոց վաշտի կռիվներին (Դիլմանում հայ կամավորները և նրանց միացած կոզակների 400-հոգանոց ջոկատը ջախջախիչ պարտության են մատնում Խալիլ փաշայի զորքերին):

1915 թ. հունիսին Թեհլիրյանը հայ կամավորների հետ մտնում է Վան և ականատես լինում տեղի հայության բռնագաղթին: Նա հազարավոր հայ գաղթականների հետ հասնում է Իգդիր, այնտեղից էլ՝ Երևան: Իր հուշերում Ս. Թեհլիրյանը գրում է. «Յանկարծական նահանջը անհնար էր դարձրել կանխապատրաստութիւն տեսնել նման բազմութիւն ընդունելու համար: Տեղ չկար, բավարար քանակութեամբ հաց, տաք սնունդ, բժշկական օգնութիւն չկար, այնինչ գաղթականների մեծ մասը հիւանդ էր»:

Գաղթականների մեջ մեծ թվով որբացած երեխաներ կային: Էջմիածնի և Երևանի փողոցներից Սողոմոն Թեհլիրյանը հավաքագրում էր որբացած հիվանդ մանուկների և նրանց տեղավորում որբանոցներում:
Այդ նույն ժամանակ` 1915թ. հուլիսի սկզբին, սկսվեց Երզնկայի հայ բնակչության կոտորածն ու տեղահանությունը: Թեհլիրյանների 85 հոգանոց գերդաստանից փրկվեց միայն նրա ավագ եղբոր` Միսաքի դուստրը՝ Արմենուհին, ում հետագայում հայտնաբերեցին քրդերի մոտ (փրկվեցին նաև Սերբիայում արտագնա աշխատանքի մեկնած Սողոմոնի հայրը՝ Խաչատուրը, եղբայրները՝ Միսաքը, Սեդրակը և հորեղբայրը՝ Օսկիանը):
1916 թ. Սողոմոնը գալիս է Երզնկա, որն այդ ժամանակ գրավված էր ռուսական զորքերի կողմից, այն հավատով, որ կգտնի իր ընտանիքի կորցրած անդամներին: Երբեմնի հայաշատ քաղաքի ավերակների մեջ նա դժվարությամբ է գտնում հայրական տունը: Ավերված և դատարկված տան մեջ Թեհլիրյանը հոգեկան խորը ցնցում է ունենում և ուշագնաց ընկնում: Այս դեպքը հետագայում՝ դատաքննության ժամանակ, նրա մոտ ախտորոշված ընկնավորության (էպիլեպսիա) երկրորդ դրսևորումն էր (առաջին անգամ նա ուշագնաց եղավ 1915 թ. հուլիսին, Երևանում):
Երզնկայում նա իրականացնում է իր ազգի համար կարևոր առաքելություն՝ հայտնաբերել անմարդաբնակ վայրերում՝ քարանձավներում, անտառներում, լքված, ավերակ տներում թաքնված անապաստան ու ծնողազուրկ երեխաների և նրանց հանձնել որբանոցների խնամքին: Իր հուշերում, անդրադառնալով որբահավաք աշխատանքներին, Սողոմոն Թեհլիրյանը գրում է. «Ապրիլին ռուսները գրաւեցին Տրապիզոնը, իսկ յուլիսի կէսերին՝ Երզնկան: Էրզրումի դաշտում ամէն տեղ յայտնւում էին ոսկրացած, վայրենական վիճակի մատնուած մանուկներ, որոնց մեծ մասը իր գոյութիւնն էր պահպանել աւերուած հայ գիւղերի փլատակներում: Ձեռք ընկնողները դողում էին աշնան տերեւի պէս. մեծ ջանք էր պէտք հասկացնելու, որ իրենց այլեւս վտանգ չի սպառնում: Մոռացել էին լեզու, հայութիւն, մարդկութիւն: Խնուսում դրանցից խմբուած էին շուրջ երկու հարիւր հոգի: Ամէն տեղ առաջնակարգ արժէք էր ստացել որբերի գործը. ամեն որբուկ մի նոր աղիւս էր ազգը վերակառուցելու համար»:
Երզնկայում Սողոմոնը միանում է Սեբաստացի Մուրադի ջոկատին և մասնակցում Կովկասյան ճակատի ռազմական գործողություններին: 1918 թ. ապրիլի 6-ին Կարաքուրդի կիրճում` Սարիղամիշի մոտ, Թեհլիրյանը հրազենային վնասվածք է ստանում և ապաքինվելու համար տեղափոխվում Թիֆլիս:

1918 թ. դեկտեմբերին Ս. Թեհլիրյանը ժամանում է Կ. Պոլիս` գտնելու մատնիչ Հարություն Մկրտչյանին, որի կազմած «սև ցուցակի» համաձայն Թալեաթը հրամայեց 1915 թ. ապրիլի 24-ին աքսորել Կ. Պոլսի հայ քաղաքական և մշակութային վերնախավին: 1919 թ. փետրվարին նա հայտնաբերեց և գնդակահարեց հայազգի մատնիչին Կ. Պոլսում:

1919 թ. վերջին Թեհլիրյանը ուղևորվում է ԱՄՆ, որտեղ ծանոթանում է հայտնի քաղաքական գործիչ Արմեն Գարոյի (Գարեգին Փաստրմաջյանի) հետ և նրա կողմից ընդգրկվում «Նեմեսիս» գործողության մեջ: Դեռ 1919 թ. աշնանը Երևանում կայացած ՀՅԴ 9-րդ ժողովում խիստ գաղտնիության պայմաններում որոշվել էր մահապատժի ենթարկել հայերի տեղահանությունն ու կոտորածները կազմակերպած երիտթուրք հանցագործներին, ովքեր, Թուրքիայից փախուստի դիմելով, խուսափել էին թուրքական դատարանից: Ընտրվեց 41 թիրախ. ցուցակում առաջինը Թալեաթն էր: Վերջինս իր հայրենիքում հեռակա կարգով արդեն իսկ դատապարտվել էր մահվան: Վրեժխնդրական գործողության համար ընտրվեց հունական դիցաբանության վրեժի աստվածուհու՝ Նեմեսիսի անունը:
1921թ. մարտի 15-ին Սողոմոն Թեհլիրյանը Բեռլինում գնդակահարեց Թուրքիայի Ներքին գործերի նախկին նախարար Թալեաթին: Վերջինս, փոխելով արտաքինը և անձնական տվյալները, ծպտյալ Գերմանիա էր տեղափոխվել (Բեռլինում Թալեաթն ապրում էր Ալի Սալիհ անունով): Թալեաթին հուղարկավորեցին մահվան միայն 5-րդ օրը, քանի որ թուրքական նոր իշխանություններն արգելեցին նրան թաղել հայրենիքում: Բեռլինում նախկին դաշնակիցները՝ գերմանացիները, կազմակերպեցին Թալեաթի ճոխ հուղարկավորությունը. բազմաթիվ ծաղկեպսակներ, տարբեր երկրներից ժամանած թուրքեր, հակահայկական ելույթներ և կոչեր… 1943 թ. Թալեաթի աճյունը Հիտլերի հրամանով հանդիսավորությամբ տեղափոխվեց Ստամբուլ:
Սողոմոն Թեհլիրյանը հուշերում գրում է. «Դիմացի մայթով հաւասարուեցի նրան, արագ քալերով բաւական յառաջացայ. անցայ նոյն մայթը, ուսկից գնում էր նա: Մոտենում էինք իրար: Նա գալիս էր ճեմելու ձեւով՝ ձեռնափայտը անփոյթ ճօճելով: Մի կարճ տարածութիւն մնացած զարմանալի անդորրութիւն համակեց էութիւնս: Հաւասարուելու վրայ Թալեաթը շեշտակի նայեց ինձ, աչքերի մեջ առկայծեց մահուան սարսուռը: Վերջին քայլը բեկուեց. մի քիչ թեքուեց որ խուսափի, բայց զէնքը դուրս քաշելս ու գլխին պարպելս մէկ եղաւ…» :
Հայ վրիժառուն ձերբակալվում է գերմանական ոստիկանության կողմից: Դատավարության ընթացքում (Բեռլին, 2/3-ը հունիսի, 1921 թ.) վկայություն տվեցին գերմանացի բարձրաստիճան սպա Լիման ֆոն Սանդերսը, հայտնի հասարակական գործիչ, հայասեր Յոհաննես Լեփսիուսը, ցեղասպանությունը վերապրած հայեր: Թեհլիրյանին պաշտպանում էին Գերմանիայի անվանի իրավաբաններ Ադոլֆ ֆոն Գորդոնը՝ իրավական գաղտնի խորհրդական, Յոհաննես Վերթաուերը՝ իրավական խորհրդական, Նիմայերը՝ Քիլի համալսարանի իրավագիտության բաժնի պրոֆեսոր: Նրա դատապաշտպանները Թալեաթի հանցանքը հիմնավորելու համար օգտագործեցին բնօրինակ հեռագրեր, որոնցում Թուրքիայի Ներքին գործերի նախկին նախարարը տալիս էր հայերի բնաջնջման և տեղահանության հրամանները: Բերված փաստերի ու վկայությունների արդյունքում 1921թ. հունիսի 3-ին Բեռլինում գերմանական դատարանը արդարացրել է Սողոմոն Թեհլիրյանին:
Թեհլիրյանի գործում գերմանացի հումանիստ Ա. Վեգների բնութագրմամբ «ոչ թե սպանողն էր մեղավոր, այլ` սպանվողը»:
Ս. Թեհլիրյանի դատավարությունը բավականին մեծ հասարական-քաղաքական արձագանք ունեցավ. այն լայնորեն լուսաբանվեց ինչպես ժամանակի եվրոպական, ամերիկյան ու հայկական մամուլում, այնպես էլ՝ գերմանացի և թուրք լրագրողների կողմից:
Դատավարությանը մասնակցում էր նաև երիտասարդ հրեա իրավաբան Ռաֆայել Լեմկինը, ում կյանքում Թեհլիրյանի դատական գործը ճակատագրական նշանակություն ունեցավ: Տարիներ անց արդեն փորձառու իրավաբանը ստեղծեց «գենոցիդ» եզրույթը և նրա անմիջական ջանքերով նորաստեղծ Միացյալ ազգերի կազմակերպության Գլխավոր ասամբլեան 1948 թվականին ընդունեց «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» կոնվենցիան:
Դատավարությունից հետո Ս. Թեհլիրյանը բնակություն է հաստատել Բելգրադում (Սերբիա)՝ իբրև Սողոմոն Մելիքյան, ունեցել սեփական գործը: 1950-1955թթ. ապրել է Կասաբլանկայում (Մարոկկո), 1955-57թթ. ՝ տեղափոխվել է Փարիզ, այնտեղից էլ 1957թ.՝ Սան-Ֆրանցիսկո (ԱՄՆ), որտեղ մահացել է 1960 թ. մայիսի 23-ին: Նրա աճյունը հողին է հանձնվել Ֆրեզնոյում:

Անահիտ Թաթիկյանի հետ ամուսնությունից Սողոմոն Թեհլիրյանն ուներ 2 որդի` Զավեն և Շահեն:
1953 թ. հրապարակվեցին Թեհլիրյանի հուշերը (Սողոմոն Թէհլիրեան, Վերյիշումներ (Թալեաթի ահաբեկումը), գրի առավ՝ Վահան Մինախորեան, Գահիրէ, 1953), որտեղ նա հետաքրքիր մանրամասնություններով ներկայացնում է իր կյանքի կարևոր դրվագները (1914-1921թթ.):

Կազմեց Գոհար Խանումյանը: