«Ես դեռ հիշում եմ Թալաաթի դեմքի լպիրշ արտահայտությունը,
երբ նա ասաց, որ Հայկական հարցը լուծված է»

Էյնար աֆ Վիրսենը ծնվել է 1875 թ. Շվեդիայի Ուփսալա քաղաքում: Ստացել է զինվորական բարձրագույն կրթություն Շվեդիայի Արքայական ռազմական ակադեմիայում: 1900-1902 թթ. ընդունվել է Շվեդիայի արքայական բանակի անձնակազմի քոլեջ: 1903 թ. ստացել է կցորդի աստիճան և շարունակել կրթությունը: 1910-1914 թթ. նա ծառայել է Գլխավոր շտաբում: 1915 թ. օգոստոսին դիվանագիտական ծառայության է ուղարկվել Օսմանյան կայսրություն: Որպես շվեդական դեսպանատան ռազմական կցորդ նա կայսրությունում մնացել է մինչև 1920 թ. նախ Կոստանդնուպոլսում, ապա` Սոֆիայում: Որպես չեզոք երկրի դիվանագիտական ներկայացուցիչ, Վիրսենը պատերազմի ընթացքում հնարավորություն է ունեցել ճանապարհորդել կայսրությունով, գնալ ճակատ, հանդիպել թուրք և գերմանացի ռազմական, քաղաքական գործիչների: Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ Վիրսենի տեղեկատվության հիմքը դիվանագետի անձնական դիտարկումներն են, գերմանական և թուրքական ռազմական հետախուզության տվյալները, ինչպես նաև Օսմանյան կայսրությունում գտնվող գերմանական զինվորական անձնակազմի կողմից տրամադրվող ոչ պաշտոնական վկայությունները: Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ Վիրսենի առաջին հեռագրերն ուղղված Ստոկհոլմի Գլխավոր շտաբի բաժանմունք թվագրված են 1916 թ. փետրվարով: Դրանց մեջ կցորդը շեշտում է, որ հայերի տեղահանությունը և սովը ոչ թե կառավարության սխալ հաշվարկի կամ իրավիճակը վերահսկելու անկարողության արդյունքն են, այլ ուղղված են նրանց ոչնչացմանը: Վիրսենը նաև խոսում է իր նկատմամբ թուրքական շրջանակների անբարյացկամ վերաբերմունքի մասին 1909 թ. Բալկանների վերաբերյալ տպագրած մի գրքույկի պատճառով, որտեղ նա բացասաբար է արտահայտվել քաղաքական կարգերի վերաբերյալ:

Հայոց ցեղասպանության պատմությանը Վիրսենը մանրամասնորեն անդրադարձել է պատերազմի իր հուշագրությունում` «Պատերազմի և խաղաղության հուշեր» (Minnen från fred och krig), որը տպագրվել է Ստոկհոլմում 1942 թ.: Գրքի «Մի ազգի սպանություն» վերնագրով գլուխն ամբողջությամբ նվիրված է Օսմանյան կայսրությունում հայերի ոչնչացման կազմակերպված բնույթին, սպանության մեթոդներին. «Տեղահանվածները հաճախ դասակարգվում էին ըստ խմբերի. տղամարդկանց պահում էին կանանցից և երեխաներից առանձին: Տղամարդկանց կոտորում էին զանգվածաբար, երիտասարդ կանանց ուղարկում էին թուրքական հարեմներ: Երեխաներին թողնում էին, որ սովից մեռնեն, ինչպես դա արվում էր մի քանի նահանգում: Երեխաներին հարյուր-հարյուր կապում էին իրար, նետում լաստերի վրա և խեղդում Եփրատի ջրերում»: Նա նաև մանրամասնում է, որ ոչնչացման հրամանները տրվում էին գաղտնի և բանավոր: Կառավարության ձեռնարկած միջոցառումների արդյունքում, ըստ Վիրսենի, կայսրությունում սպանվել է մոտ մեկ միլիոն հայ:

1920-1940 թթ. Էյնար աֆ Վիրսենը շարունակել է դիվանագիտական ծառայությունը տարբեր երկրներում: Նրա գործունեության կարևոր դրվագ էր նաև աշխատանքը Ազգերի լիգայի շրջանակում: 1924-1925 թթ. Վիրսենը Մոսուլի հարցով Ազգերի լիգայի հետաքննող հանձնաժողովի անդամ է նշանակվել: Նրա զեկույցը վճռորոշ նշանակություն է ունեցել Մոսուլը Իրաքին հանձնելու Լիգայի Խորհրդի որոշման մեջ: Մահացել է 1946 թ. հունվարին Շվեդիայում:





Ռեգինա Գալուստյան
ՀՑԹԻ հայցորդ, գիտական աշխատող




1. Einar af Wirsén, Minnen från fred och Krig (Stockholm: A. Bonnier, 1942).
2. Vahagn Avedian, “Knowing and Doing: the Armenian Genocide in Official Swedish Reports” in In Times of Genocide 1915-2015: Report from a Conference on the Armenian Genocide and Syriac Seyfo, ed. Lars Hillås Lingius (Stockholm: Bilda Förlag, 2015), pp. 71-83.